Şempanzelerde kültür babadan oğula geçiyor

Harfleri ve sayıları tanıyorlar, bilgisayar klavyesindeki sembollere basarak her türlü isteklerini dile getiriyorlar, basit aletler yapıp kullanabiliyorlar, bir başka deyişle insanlar gibi zeka gösterilerinde bulunabiliyorlar. Peki ama bu ‘‘en kültürlü maymun’’un kerameti nereden geliyor. Bilim adamlarına göre şempanzelerin bu yetenekleri toplu yaşamalarından kaynaklanıyor. Edinilen deneyimler, nesilden nesile aktarılıyor.

ŞEMPANZELER son zamanlarda yalnız bilim dünyasının değil, dünya kamuoyunun da büyük ilgisini çekmekte. Bunun son örnekleri ABD'de bilgisayar sayesinde insanlarla iletişim kuran Panbanişa adlı şempanze ve Japonya'da Kyoto Üniversitesi'nde 1'den 9'a kadar sayı sayabilen Ai adlı Şempanze. Bu primat türünün alet kullanmakta da son derece başarılı olduğu ise eskiden beri biliniyor. Bilim adamlarının kafalarına takılan bir başka soru ise, şempanzelerdeki ‘‘kültür’’ün nereden kaynaklandığı. Biyolojik bir özellik mi, yoksa toplumsal bir gelişme mi?..

Nature Dergisi'ndeki bir yazıya göre şempanzelerin alet kullanma biçimelerinde veya hareketlerinde gruptan gruba farklar görülüyor. Bilim adamlarının tespitlerine göre bazı şempanzeler meyve düşürmek için bir sopayı alet gibi kullanır, sevincini kafalarına vurarak gösterirken birkaç kilometre ötede yaşayan bir başka şempanze grubu bunların hiçbirini bilemeyebiliyor.

Söz konusu yazıya imza atan İskoçya'nın St. Andrews Üniversitesi uzmanlarından Dr. Andrew Whiten ve 8 primatolog, Afrika'nin 7 ayrı bölgesinde, şempanzelerin davranışlarını izleyen uzmanların çalışmalarını birleştirdiler ve yorumladılar. Sonuç çok karpıcı: Şempanze toplulukları arasında çok ciddi ‘‘kültürel farklar’’ mevcut.

Klasik anlamda kültür ‘özellikle dilsel iletişim yoluyla elde edilen entelektüel ve sosyal bilgilerin gelişmesi, aktarılması’’ anlamında kullanılıyor. Bu açıdan bakıldığında kültür insanlarla ilgili bir kavram olarak görülüyor. Ancak bilim adamları, son yıllarda hayvanlar dünyasında da çarpıcı sosyal farklılıklara yol açan ‘‘toplumsal yayılım mekanizmaları’’ belirlediler.

OLTA YAPTILAR

Nature'deki yazıda Japonya'nın Koşima Adası'nda yaşayan makak maymunları da örnek gösteriliyor. Makaklar, 50 yıl kadar önce yaşamış ‘‘uyanık’’ bir ataları sayesinde, yerelmasını denizde yıkamayı ve denizin tuzuyla tatlandırarak yemeği öğrenmişler.

Ancak maymunlar içinde de en çarpıcı örnekler şempanzelerden geliyor. Örneğin Tanzanya'nın Mahale Dağı'nda yaşayan şempanzeler, yapraklardan bir ‘‘olta’’ yaparak kırmızı karınca yakalayabiliyorlar. Ama bir kilometre ötede yaşayan şempanzeler bu ‘‘kültür dravranışını’’ hiç bilmiyor. Çünkü bu bilgi bir nesilden diğerine aktarılıyor. Batı Afrika'da yaşayan kimi şempanzeler, ceviz kırmak için taşları çekiç ve örs gibi kullanıyor. Bossu şempanzeleri ise, kullandıkları ‘‘örs’’ kımıldıyorsa altına bir başka taş sıkıştırmayı bile öğrenmişler.