Psikoteknik belgesi nasıl alınır? Psikoteknik ücreti ne kadar?

Psikoteknik değerlendirmenin amacı, sürücülerin sahip oldukları güvenli araç kullanmalarını sağlayan zihinsel ve psikomotor yetenek düzeylerini objektif yöntemlerle ölçmek ve değerlendirmektir. Bu kapsamda sürücüler, çeşitli değerlendirme aşamalarından geçmektedir.

PSİKOTEKNİK DEĞERLENDİRME ÜCRETİ

Özel ve resmi kuruluşlarda sürücüler için uygulanmakta olan psiko-teknik değerlendirme asgari ücreti, değerlendirmenin uygulandığı ilin il sağlık müdürlüğü tarafından, o ildeki uygulayıcıların ve ilgili meslek kuruluşunun görüşü alınarak, il umumi hıfzıssıhha kurulu kararı ile belirlenebilir. Asgari ücret belirlenmesindeki amaç haksız rekabet oluşmasının engellenmesi ve hizmet kalitesi standardının korunmasıdır. 

Psikoteknik belgesi için belirlenen ücrete bölgeden bölgeye değişirken ortalama 140-180 TL arasında yer almaktadır.

PSİKOTEKNİK DEĞERLENDİRME NEDİR?

Psikoteknik değerlendirme; sürücülerin sahip oldukları güvenli araç kullanmalarını sağlayan zihinsel ve psikomotor yetenek düzeylerinin; bu yetenek alanlarında tanımlanan bilgisayar destekli testler aracılığı ile ölçülmesidir. 

Psikoteknik değerlendirmede sürücü özelliklerinden aşağıda belirtilen yetenekler bu amaçla geliştirilmiş bilgisayar destekli testler aracılığı ile ölçülür;

1) Zihinsel Yetenek ve Beceriler

A) Dikkat: Dikkat; algılama sürecinin testin içeriğini oluşturan çeşitli uyaranlar arasından, sadece test kapsamında kritik uyaran olarak belirlenmiş olanlar üzerine yönlendirilmesi, sık aralıklarla ve sürekli olarak gelen bu kritik uyaranların seçici algılama ile fark edilmesi sürecinde incelenmelidir. Dikkat düzeyini ölçmek üzere geliştirilmiş testler aşağıdaki özellikleri taşımalıdır:

1)Dikkat, “performans hızı”, “performans kalitesi” ve “performanstaki tutarlılık” değişkenleriyle değerlendirilmeli ve dikkat düzeyi, bu üç değişkenin bileşkesi dikkate alınarak sayısal olarak ifade edilmelidir.

Kullanılacak dikkat testinde veri elde edilmesi gereken kriterlerden, performans kalitesi, görevin ne kadar hatasız yerine getirildiğini göstermelidir ve sunulan kritik uyaranlardan kaç tanesine doğru tepki verildiği ile ölçülmelidir. Dikkatin yoğunlaştığı ortamlarda fark edilen uyaranlara dört farklı tepki verilebilir. Bunlardan, atlanan uyaranların ve yanlış alarm tepkilerinin fazla olması dikkat düzeyindeki düşüklüğü göstermesi nedeniyle, ayrıca sayısal olarak ifade edilmelidir.

2) Performans hızı, test kapsamında kritik uyaranların kaç saniye içinde fark edildiği üzerine kurulu olmalıdır. Kritik uyaranların tümüne verilen tepkilerin hızının öncelikle medyan değeri veya aritmetik ortalaması açısından değeri verilmelidir.

3)Performans hızı ve kalitesi hakkındaki iki bulgu ilişkilendirilerek norm grubu ile karşılaştırılmalıdır. Bu karşılaştırmanın "Performans hızı/ Performans Kalitesi Diagramı" olarak grafiksel özeti, bilgisayar tarafından yorumlamada kolaylık sağlamak için hazırlanmalıdır. "Kontrollü ve tepkisel çalışma tarzı", yavaş ve hatasız performans ile tanımlanmalı; "düşünmeden hareket edilen tarz" ise, hızlı ama hatalı tepkiler ile karakterize edilmelidir.

4) Bir dikkat testinden geçerli ve güvenli bir sonuç alabilmek için test en az 10 dakika sürecek şekilde yapılandırılmış olmalıdır. Performanstaki tutarlılık, dikkat düzeyinin bu süre içinde ne düzeyde değişim gösterdiği üzerine kurulmalıdır ve tepkilerin zaman içindeki dağılımı grafiksel olarak ifade edilmelidir.

5) Görüş alanı açısından dikkat düzeyini yorumlayabilmek için, testte verilen uyaranlardan seçilmesi gereken uyaranlar bilgisayar ekranı üzerinde dört görüş alanı üzerinde dağılmalı ve atlanan veya yanlış tepki verilen uyaranların nerede yoğunlaştığı incelenebilmelidir.

B) Anlama ve Değerlendirme (Muhakeme) Yeteneği: Anlama ve değerlendirme yeteneği, analitik düşünce becerisinin kullanıldığı, olgulara ilişkin ipuçlarından anlamlı sonuçlar çıkarma ve olgular arasındaki bağıntıları sağlayan prensipleri anlayabilme süreci üzerine kurulu bir test ile ölçülmelidir.

1) Sözel olmayan testler ile ölçülmelidir.

2) Farklı yaş, eğitim düzeyleri için norm grupları oluşturularak bilgisayar tarafından otomatik karşılaştırması yapılabilmelidir.

3) Sorular muhakeme yeteneğini ölçebilecek kadar istatistiki açıdan yeterli sayıya sahip olmalıdır. Sorular zorluk derecelerine göre gruplanmış olmalı ve bunların dağılımı, test geneline rastgele ancak eşit sayıda olmalıdır. Böylece, kişinin aynı test içinde muhakeme yeteneği açısından çıkabileceği en yüksek düzey gözlenebilmelidir.

4) Aynı testin, daha yüksek eğitim düzeyleri için ya da standart testte en yüksek performansı göstermiş kişilere gerektiğinde uygulanmak üzere gelişmiş versiyonlarının bulunması gereklidir.

C) Hız ve Mesafe Algılama: Hareket halindeki objelerin hareket hızlarının ve hedefe olan uzaklıklarının tahmin edilebilmesi üzerine kurulu bir test ile ölçülmelidir.

1) Testte, hareket hızı ve hedefe uzaklığı değişken olan bir obje olmalı ve bu özellikleri kişinin ne kadar iyi gözlemleyebildiği incelenmelidir.

2) Yetenek hakkında kesin bir yargıya varabilmek için, testi oluşturan soru/deneme sayısı yeterli olmalı (en az 20, en fazla 30 deneme) ve her denemede gösterilen performans birbiriyle tutarlı olmalıdır.

3) Kişinin tahminlerinde kendisini ne kadar riske attığı, hız ve mesafe algılamasının operasyonel tanımı olarak alınmalı ve grafiksel olarak ifade edilebilmelidir. Sürücülerin tehlikeden uzak kalacak şekilde temkinli davrandıklarını gösteren bir performans sergilemesi esastır. 

D) Geniş Görüş Alanı İçinde Uyaran Fark Etme: Geniş görüş alanı içinde uyaran fark etme becerisi, 140 derecelik görüş alanı içinde, kişinin uyaranları en uzak hangi noktada fark ettiği ve fark ettiği anda doğru tepkiler verip vermediği üzerine kurulu bir test ile ölçülmelidir.

1) Her iki göz için, geniş görüş alanı içinde uyaran fark etme becerisini ölçmek üzere özel olarak geliştirilmiş bir test enstrümanı ile, başın sağ ve sol ekstrem yanlardan gelen ışıklı uyaranların hangi açısal değerde fark edildiği ölçülmelidir.

2) Bu beceriyi ölçen testlerin yapısı gereği, kullanılacak testte, kişinin dikkatini sadece görüş alanı dışındaki uyaranlara yoğunlaştırmasını engellemek üzere, görüş alanı içinde bir başka görev ile ilgilenmesi sağlanmalıdır. Böylece, görüş alanı içinde yoğunlaşma noktası olarak adlandırılabilecek yerde bir iş ile uğraşırken, sağ ve soldan gelen farklı uyaranların ne hızla fark edildiği ve iki farklı görevin kişi tarafından karıştırılarak tepkilerini olumsuz yönde etkileyip etkilemediği ölçülmelidir.

E) Şekil Algılamada Görsel Süreklilik: Şekil algılamada görsel süreklilik, şekil algılamasında seçici davranmayı sağlayan kriterleri sürekli takip etme becerisini ve bu kapsamda verilen tepkilerin hızını dikkate alan bir test ile ölçülmelidir.

1) Şekil algılama testi trafik ortamına doğrudan ilişki sağlamak açısından trafik işaretlerinden oluşmalıdır.

2) Trafik işaretlerini belirli bir prensibe göre takip etme ve seçme süreci yaratılmalıdır. Bu seçici kriter bir trafik işareti ile bir rakam arasındaki bağıntının kurulması şeklinde yapılandırılmalıdır.

Görsel sürekliliği değerlendirmek için, test 30 ila 40 denemeden oluşmalıdır.

4) Testin toplam kaç dakikada bitirildiği, belirli bir işaretin kaç saniyede fark edilerek tepki verildiği ölçülmelidir.

5) Toplam zamanın kısa ya da uzun olması, algılama hızı ile basit ve somut olguların ne kadar kolay kavranabildiğini göstermelidir.

2) Psikomotor Yetenek ve Beceriler

A) Tepki Hızı: Uyaranın fark edilmesi ile tepkinin ortaya konulması arasında geçen zaman tepki hızı olarak değerlendirilmelidir.

1) Tepkiye karar verilmesi (karar verme hızı) ile tepkinin gösterildiği (motor tepki hızı) zaman ayrı ayrı incelenebilmelidir.

2) Tepkilerin ne kadar hızlı olduğu kadar, ne kadar doğru olduğu da incelenmelidir. Bu amaçla farklı görsel ve akustik uyaranlar sunulmalı, tepkiler eller ve ayaklarla verilmelidir. Hangi uyarana hangi tepkiyi vereceği belirlenerek bu kapsamda performans kalitesi incelenmelidir. Sunulan uyaranlara verilen tepkiler, tepki matrisi şeklinde sunularak, hatalı tepkilerin yoğunlaştığı uyaranlar gözlenmelidir.

3) Uyaranların sunum hızı, yavaştan daha hızlıya doğru farklı alttestler halinde düzenlenmeli ve uyaran sunum hızındaki değişikliklere kişinin ne düzeyde uyum sağlayabildiği incelenmelidir.

4) Uyaranlara verilen doğru tepkiler, yanlış tepkiler, atlanan uyaranlar ve geç tepkiler grafiksel olarak ifade edilmelidir.

B) Koordinasyon Düzeyi: Koordinasyon, bir görev yerine getirilirken doğru tepkilerin verilebilmesi için, aynı anda farklı uzuvların hareketlerinin uyumlandırılma düzeyi ile ölçülmelidir.

1) Küçük bir alan içerisinde kişinin el ve parmak hareketlerinde gösterdiği koordinasyon, sürat ve doğruluk incelenmelidir. Performans kalitesi, testte kullanılacak kontrol kolunun, düğmesinin ya da direksiyonun iki elin eşgüdümlü hareketiyle kontrol edilmesi, bir hedefe yönelik olarak konumun tutulabilmesi ve kişinin çevresel uyaranları da dikkate alarak konumunu koruyabilmesi ölçülmelidir. Performans kalitesi, hedeften sapma düzeyi (hata yüzdesi) olarak ifade edilmelidir.

2) Görsel bir uyaranın büyüklüğü, biçimi, hızı ve yönüne ilişkin görsel bilgilerin doğru motor faaliyete çevrilebilme düzeyi incelenmelidir. Ayakların ve ellerin doğru yerlerde kullanılması gerekir.

3) Testin ileri aşamalarında, dikkat dağıtıcı uyaranlara karşı dahi koordinasyonun korunup korunamadığı incelenmelidir. Dikkat dağıtıcı uyaranlara bağlı hedeften sapma düzeyi ölçülebilmelidir.

4) Performansta tutarlılık, test sürecinde, her denemede performansta iyileşme kaydedilip edilmediği açısından belirlenmelidir. Deneyimden yararlanarak, belirli prensiplere bağlı kalarak vücut fonksiyonlarını kontrol altında tutmayı öğrenebilmek sürücülük için esastır. Bu gelişim grafik gösterge olarak ifade edilmelidir.

5) Her denemenin ne kadar sürede tamamlandığı, performans hızını belirleyecek şekilde ölçülmelidir.

Psikoteknik Değerlendirmede Kullanılan Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Kullanılan test sonuçlarının değerlendirilmesinde herbir test başlığı altında aşağıda belirtilen ölçütler dikkate alınır;

Dikkat

1) Türkiye normuna göre, 40’ıncı yüzdelik dilimden daha düşük puan alanların dikkat düzeyi düşük kabul edilir.

2) Yanlış alarm ve atlanan uyaranlar, test sunum alanı içinde belirli bir bölgeye (sağ ve sol ekstrem noktalar gibi) yoğunlaşmış olmamalıdır. Sağ ve sol ekstremde yoğunlaşma gözlendiğinde, geniş görüş alanı içinde uyaran fark etme testi sonuçları ile birlikte yorum yapmak gerekir.

3) Seçici dikkate bağlı tepki hızı 1.50 saniyeden daha fazla zaman almamalıdır.

4) Peformansın tutarlılığını gösteren grafik bulguda, tepki hızları arasındaki standart sapma puanı çok yüksek olmamalı, uyaranların bulunduğu sunum alanına göre tepki hızları çok fazla değişkenlik göstermemelidir.

5) Performans hızı ile kalitesi arasındaki ilişkiyi özetleyen grafikte, kişinin yer alacağı karşılaştırmalı grup "hızlı ve hatasız" ya da "yavaş ve hatasız" kategorilerinde olmalıdır. "Hızlı ve hatalı" kategorisindeki kişiler risk teşkil eder.

Anlama ve Değerlendirme (Muhakeme) Yeteneği

1) Muhakeme düzeyi orta öğrenim düzeyindeki kişiler için %35'in altında olmamalıdır.

2) Muhakeme düzeyi, yüksek öğrenim düzeyindeki kişiler için %85'in altında olmamalıdır. %85 ve üzeri düzeyde performans gösteren kişileri testin "gelişmiş" versiyonu uygulanır. Bu versiyondaki başarı düzeyi ise % 50'nin altında olmamalıdır.

Hız ve Mesafe Algılama

1) Hız ve mesafenin algılanması, verilen kritik seviyeden en fazla % 30 sapma göstermelidir. Daha yüksek sapmalar risk teşkil eder.

2) Algılamada erken tepki verilmesi esastır. Sürücülerin tehlikeden uzak kalacak şekilde temkinli davrandıklarını gösteren bir performans sergilemesi gerekir.

3) Tepkilerin her denemede bir tutarlılık göstermesi, hız ve mesafe algılama yeteneğinin yorumlanması için temel teşkil eder. Tahminler arası standart sapma yüksek olmamalı ve yoğunlaşma erken tahmin ya da geç tahmin yönünde olmalıdır.

Geniş Görüş Alanı İçinde Uyaran Fark Etme

1) 140 derecelik görüş alanı içinde, görsel alan ile yoğunlaşılan nokta arasındaki uzaklık milimetre cinsinden ve açısal değer olarak ölçülmelidir.

2) Görsel alan dışından gelen uyaranlara verilen tepkilerin hızı 2.00 saniyeden yüksek olmamalıdır.

3) Yoğunlaşma noktasında sunulan, yanıltıcı uyaranlara tepki verilememelidir. Yanıltıcı uyaranlara verilen tepkiler hatalı tepki olarak değerlendirilir; bunların sunulan kritik uyaranlara oranı %40’dan yüksek olmamalıdır.


Şekil Algılamada Görsel Süreklilik

1) Testin tamamlanma süresi norm ortalamasının altında olmamalıdır.

2) Her işarete ortalama 90 saniyede tepki verilmelidir. 1 dakikanın üzerindeki bir sürede algılamanın gerçekleşmesi, kişinin şekle en az 5 kez baktığını ancak algılamanın gerçekleşmediğini gösterir.

3) Test genelinde bu sürenin tutarlı akışı, sürekli dikkatin göstergesidir.

4) Trafik işaretiyle aynı olmayan bir düğmeye basılarak tepki verilmesi hatalı cevap olarak değerlendirilmelidir. Hatalı tepkilerin test genelindeki uyaranlara oranı %20’yi geçmemelidir.

Tepki Hızı

1) Ölçümlerde 1.50 saniyeden daha uzun sürede verilen tepkiler geç tepki kabul edilir

ve sürücünün tepki hızının düşük olduğunu gösterir.

2) Doğru tepkilerin, fark edilmesi gereken kritik uyaranlara oranı ortalama olarak %50’nin altına düşmemelidir.

3) Sunum aralıkları dar olan testlerde atlanan uyaranların oranı, hatalı tepkilerin oranından daha yüksek olmamalıdır. Performans kalitesi, geç olsa da doğru tepki verilmesi, yetişilemeyen yerde uyaranın atlanması ile belirlenir.

Koordinasyon Düzeyi

1) Dikkat dağıtıcı olarak verilen uyaranların kişinin tepkisel tutarlılığını bozmaması gerekir. Yanıltıcı uyaranlara verilen tepkiler yanlış tepki olarak kabul edilir ve kabul edilebilirlik sınırı %40'dır.

2) Hedeften sapma düzeyi (hata yüzdesi) %40'ı geçmemelidir.

3) Koordinasyon faktör puanı norm grubunun %50'lik diliminde yer almalıdır.

4) Grafiksel göstergede, her denemede testi tamamlama süresi giderek daha kısalmalı ya da aynı kalmalıdır. Performans kalitesi tutarlı şekilde iyileşme göstermelidir.