Padişah ‘‘best-seller’’ları

Dünyanın en değerli kitap hazinelerinden biri olan Topkapı Sarayı Kütüphanesi nasıl oluştu? Padişahlar ne gibi kitaplar okurlardı? Saray kitaplığında hangi kitaplar vardı? Çeyrek yüzyıl boyunca Topkapı Sarayı Kitaplığı'nda görev yapan ve halen sarayın yöneticisi olan Dr. Filiz Çağman bütün bu soruların cevabını verirken saray kitaplığının bilinmeyen yönlerini anlatıyor.

Topkapı Sarayı müze haline dönüştürüldüğü 1924 yılına kadar 400 yıla yakın bir süre Osmanlı padişahlarının ikametgahı, imparatorluğun idari merkezi ve her türlü devlet adamının yetiştirildiği bir eğitim kurumuydu. Bütün bunların yanında Osmanlı sanatının oluştuğu yegáne merkez yine saraydı.

Saray İstanbul'un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmed tarafından 1460-1478 yılları arasında yaptırıldı ve asırlar boyunca ihtiyaca göre çeşitli yapılar ilávesiyle genişletildi. Bu ilginç kompleksi günümüzde gezen ziyaretçiler Osmanlı padişahlarının taşlarla bezeli değerli madenlerden yapılmış eşyalarının korunduğu hazineyi hayranlıkla izlerler. Fakat Osmanlı padişahlarının en çok değer verdikleri eserler başta Kur'an-ı Kerimler olmak üzere el yazması kitaplardı. Sayıları 18. yüzyıl başlarına kadar giderek artan bu kitaplar sultanların hazinesinde korunmuş, zaman zaman bunlardan bir kısmını okuma amacıyla has odalarına veya hareme getirterek muhafaza etmiş ve tekrar hazinelerine koydurmuşlardı.

VAKFEDİLEN KİTAPLAR

18. yüzyıl başlarında Sultan Üçüncü Ahmed (1703-1830) Enderunlu ağalar için bir kütüphane binası yaptırarak kendi hazinesinden çok sayıda eseri buraya vakfetti. Kütüphane 9. yüzyıldan hükümdarın dönemine yani 18. yüzyıla kadar başta Arapça olmak üzere Farsça ve Türkçe kitaplardan oluşmaktaydı ve saray okulu demek olan Enderun'daki ağaların eğitimine uygun olarak çeşitli bilim dallarını kapsıyordu.

Bu kütüphaneyi Sultan Birinci Mahmud'un (1730-1754) 1733'te Revan Köşkü'ne has oda ağaları için kurup vakfettiği kütüphane izledi. Sultan Birinci Abdülhamid (1774-1789) ise Bağdat köşküne aynı amaçla bir başka kütüphane vakfetti. Osmanlı padişahları Enderun'daki bu kitaplıkların yanısıra İstanbul'da başka kütüphaneler de yaptırıp kitaplar bağışladılar.

CİLTLER DOLUSU HEDİYE

İşte bu kütüphaneleri dolduran kitapların kaynağı olan Hazine kütüphanesinin zenginliği Osmanlı sultanlarının gerek içerik açısından, gerekse estetik beğenileri dolayısıyla kitap sanatına ne kadar büyük değer verdiklerini açıkça gösterir.

Yavuz Sultan Selim (1512-1520) ve Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) döneminde sarayın kitap hazinesi giderek büyüdü. Saray koleksiyonunun önemli bir bölümü ganimet ve hediye yolu ile oluşurken saray nakkaşhanesinde de Osmanlı kitap sanatının seçkin örnekleri hazırlanıyor, resimlerle ve tezhiplerle bezeniyordu.

Hükümdarların tükenmeyen ilgileri bu koleksiyonların zenginleşmesini sağladı. Topkapı Sarayı'nın kütüphaneleri padişahların verdikleri kitap siparişleriyle ve kendilerine gelen hediyelerle bugünkü saygın ve özel konumuna ulaştı. Bu kitaplıklar 8. yüzyıldan 19. yüzyıla dek uzanan bir zaman dilimi içerisinde Cebelitarık'tan Hindistan'a kadar İslam dünyasının geniş coğrafyasında hazırlanmış en seçkin ve önemli el yazması eserleri barındırır.

Bunun yanısıra Topkapı Sarayı koleksiyonlarında Osmanlı İmparatorluğu'nun geniş hudutları içinde bulunan özellikle Balkan kültürlerinin önemli ve değerli kitaplarıyla batılı ülkelerden armağan edilen çeşitli baskı kitaplar da bugüne kadar özenle korunmuştir.

18 bin 500 civarında el yazması ve baskı kitabın yanısıra harita ve hat sanatı örneklerinin bulunduğu Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, özellikle İslami hat, minyatür, tezhib ve cilt sanatının son derece zengin ve en ünlü koleksiyonudur.

Hangi hükümdar neyi okurdu

Osmanlı hükümdarları kitapları sadece toplamakla kalmadılar, bizzat kendileri de çok sayıda eser, özellikle de 'divan' denilen şiir kitapları kaleme aldılar.

Padişahların neredeyse tamamı şairdi ve bazıları Türk Edebiyatı'nın önde gelen isimlerinden sayılırdı. Bu hükümdarların cildi, yazısı ve tezhibi birbirinden nefis divanları Topkapı Sarayı Müzesi Kitaplığı'nın en seçkin parçalarından sayılır.

BABA-OĞUL KOLLEKSİYONU

Saray kitaplığı Fatih Sultan Mehmed döneminde hazırlanmış çok değerli eserlerle doludur. Hıristiyan ve İslam dünyasının özellikle bilimsel eserlerine büyük ilgi duyduğu bilinen Fatih sarayda felsefe, tarih, coğrafya ve tıp konularında Arapça, Farsça ve Türkçe eserler hazırlattığı gibi, eski Yunanca kitaplar da yazdırmış, bunların arasına geçmişin seçkin el yazmalarını katmıştı.

Fatih'in oğlu İkinci Bayezid'in (1481-1512) kitaplar ve bu sanat dalına tutkusu en az babası kadardı. Tarihi belgeler bize bu sultanın 600'den fazla kitap toplamış olduğunu bildirmektedir.

SULTANIN TARİH MERAKI

Padişahlar arasında kitap sanatına ve kitaplara en düşkün olanlar İkinci Selim (1566-1574) ve özellikle de oğlu Üçüncü Murad'dır (1574-1595). Üçüncü Murad'ın döneminde Osmanlı hanedan tarihinin saray hattatları tarafından hazırlanmış kitaplarını ünlü nakkaşlar resimleyip bezediler. 15. yüzyılın Türkmenlerle Timur devletinden gelen eserleriyle beraber 16. yüzyıl Safevi kitap sanatının resimli örnekleri de hediye yoluyla Topkapı Sarayı Hazinesi'ne aktı. Birinci Mahmud'un Revan Köşkü'ne vakfettiği kütüphanede de ise her konuda seçme eserler bulunmasına rağmen tarihi eserler çoğunluktaydı.

Dr. Filiz Çağman

(Topkapı Sarayı Müzesi Müdürü)