Ozon tabakası Güneş’e daha ne kadar dayanabilecek?

Biz petrol gibi fosil yakıtların yerine yenilenebilir enerji kaynakları bulmaya ve ozon tabakasını kurtarmaya çalışıyoruz. Ama, ozon tabakasının delinmesinden, küresel ısınmadan sadece karbondioksit mi sorumlu? Dünyamızı ısıtan güneÅŸin giderek artan etkinliÄŸi karşısında, Dünyamızın koruyucu tabakası daha ne kadar dayanacak?Bilim adamları küresel ısınmayı kontrol altına alabilmek için sera etkisi yapan karbondioksit emisyonunu düşürmenin yollarını arıyorlar. Bu amaçta petrol ve doÄŸal gaz gibi fosil yakıt yerine yenilenebilir enerjiyle çalışan sistemler geliÅŸtirilmekte. ÖrneÄŸin rüzgar enerjisiyle elektrik üretimi, hidrojen veya güneÅŸ enerjisiyle iÅŸleyen araçlar gibi. Peki küresel ısınmadan sadece karbondioksit emisyonu mu sorumlu? GüneÅŸimiz dünyamızın ısınmasında etkili deÄŸil mi? Bilim adamları 1940’tan bu yana gaz püskürtüleri, ışın rüzgarları ve lekelere baÄŸlı olarak güneÅŸ etkinliklerinin olaÄŸanüstü bir ÅŸekilde arttığını saptadılar. GüneÅŸteki lekeler, içindeki manyetik alanların güneÅŸteki enerjinin ikmalini engelleyen, ÅŸiddetli soÄŸumaya iÅŸaret eden bölgelerdir. Lekelerin miktarı on bir yıllık döngü içinde deÄŸiÅŸmekte ve bundan sonra uzun vadede oynamalar yaÅŸanmakta. Berilyum miktarıGüneÅŸ etkinliklerindeki zamansal deÄŸiÅŸim dünyadaki ortalama sıcaklıkla göreceli olarak örtüşmekte. O halde dünyadaki sıcaklık artışı son on yıllardaki güneÅŸ etkinlerinin çoÄŸalışıyla ilgili olabilir mi? Lindau Max-Planck GüneÅŸ Sistemi AraÅŸtırmaları Enstitüsü fizikçisi Sami Solanki’nin araÅŸtırma sonuçlarına göre bu sorunun yanıtı hayır. Bilim adamları kutupsal buz baÅŸlıklarında, yüksek enerjili kozmik ışının dünya atmosferine giriÅŸinde meydana gelen berilyum 10 izotopunun oranını ölçtüler. Işınlar ne kadar yoÄŸun olursa o kadar çok berilyum oluÅŸmakta. Işın yoÄŸunluÄŸu ise güneÅŸin manyetik alanının kuvvetine baÄŸlı ve bu kuvvet de güneÅŸ lekelerinin miktarıyla iliÅŸkili. Yani buna göre, buzda yüz yıllar boyu kapalı kalan berilyum izotopları güneÅŸ etkinlikleri için bir ölçüttür. Ä°ÅŸte bilim adamları buz baÅŸlıklarındaki berilyum miktarını ölçerek, Ä°.S.850 yılından bu yana meydana gelen güneÅŸ lekelerini saptayabildiler. GüneÅŸ sorumlu deÄŸilElde edilen sonuçlara göre, geçmiÅŸteki iklim oynamaları güneÅŸ etkinlikleriyle gayet iyi uyuÅŸmakta. Mesela Vikinglerin Grönland’a yerleÅŸtikleri 1100 ila 1250 yıllarındaki sıcak dönemlerde güneÅŸ etkinliklerinin yüksek olduÄŸu ortaya çıkmış, ama son 30 yıl içindeki sıcak dönemde hesaplar altüst oluyor! 1940 yılından bu yana artan güneÅŸ lekelerine raÄŸmen, dünya bugün olduÄŸundan çok daha soÄŸuk olmalıydı. O halde 1970 yılından bu yana geliÅŸen küresel ısınmadan güneÅŸi sorumlu tutamayız diyor Solanki. Günümüzdeki sıcaklık artışı demek ki gerçekten de sera gazıyla ilgili. Solanski öte yandan ozon deliÄŸindeki büyümeden de endiÅŸeli. Flüor hidrokarbürün (FCKW) ozon tabakasını inceltebileceÄŸi ve böylece bizi kızılötesi ışından koruyan atmosfer tabakasını zayıflatabileceÄŸi endiÅŸesi ilk olarak seksenli yıllarda doÄŸmuÅŸtu. Düzenli artış yokBirleÅŸmiÅŸ Milletler Çevre Programı (UNEP) da stratosferdeki ozon deÄŸerlerine göre Orta ve Kuzey Avrupa’da güneÅŸ yanıklarına ve cilt kanserine neden olan UV-B ışın yoÄŸunluÄŸunun seksenli yıllarda yaklaşık olarak %5 oranında arttığını hesaplamıştı. Ancak doÄŸrudan yapılan ölçümlerle bu geliÅŸme günümüzde kanıtlanamamakta. Die Zeit gazetesinde (26/2005) yayımlanan yazıda, Alman Işın Ölçüm Dairesi’nin (BfS) 1993 yılından bu yana Alman Meteoroloji Dairesi ile birlikte Almanya’ya yansıyan UV ışınını ölçtüğünden söz edilmekte. Buna göre son on yıllarda beklenildiÄŸi gibi önemli oynamalar yaÅŸanmış ama UV ışınında düzenli bir artış söz konusu deÄŸil. Ve örneÄŸin stratosferdeki ozon yoÄŸunluÄŸu daha da azaldığında gelecekte UV ışınında bir artış beklenmiyor. Senaryolar ne diyor?UV ışınının artacağı veya ne ÅŸiddette artacağı konusundaki tahminler birbiriyle pek uyuÅŸmuyor aslında. Bazı senaryolara göre 2050 yılına dek ikiye katlanabilecekken, diÄŸerlerine göre 1975 yılındaki seviyeye düşebilecek. Münih Ãœniversitesi Meteoroloji Enstitüsü’nden Joachim Reuder mesela en kötü durumda UV-B ışın yoÄŸunluÄŸunun %10’dan daha az artacağını ve o tarihten sonra yine düşeceÄŸini hesaplamış, fakat halihazırdaki seviyede kalıp, on yıl içinde yeniden düşecek olmasını daha büyük bir olasılık olarak görmekte. Bu tür tahminler genelde stratosferdeki ozon yoÄŸunluÄŸundaki oynamalara dayanır. Uzmanlar Orta Avrupa enlemlerinde ozon azalması saptanmadığını ve bunun ozon tabakasındaki düzelmeyle mi ilgili olduÄŸu yoksa doÄŸal bir geliÅŸme mi olduÄŸunun bilinmediÄŸini söylüyorlar. 10 yılı kestirmek zorHatta ozonun en çok azalmış olduÄŸu Kuzey ve Güney Kutupları üzerindeki koruyucu tabaka üzerinde ne tür bir geliÅŸimin yaÅŸanacağı bile hala belirsiz. Bu, Montreal Protokolü’nün öngördüğü gibi klor ve brom içerikli kimyasal emisyonunun düşürülmesine ve en sonunda tamamen yok olmasına baÄŸlı. Alman bilim adamları stratosferdeki flüor hidrokarbür yoÄŸunluÄŸunun 90’lı yıllardan bu yana artmadığını ve klor miktarının da yeni bin yılın baÅŸlamasından sonra azaldığını ölçmüşler. Bu nedenle antropojen (insan kaynaklı) ozon sorununun uzun vadede çözüldüğü söylenebilir. Ama yine de önümüzdeki on ila yirmi yıl içindeki ozon yoÄŸunluÄŸunun ne olacağını kestirmek zor diyor uzmanlar. Sonuçta sera etkisi de ozon deliÄŸindeki büyümeyi tetikleyebilir. Gerçi sera etkisi atmosferin alt tabakasını ısıtıyor ama birçok iklim araÅŸtırmacısına göre stratosferi soÄŸutmakta. Mesela kış aylarında kutuptaki sıcaklık eksi seksen derece olduÄŸunda kutupsal stratosfer bulutları oluÅŸuyor. Bunların yüzeylerinde klor molekülleri gibi kimyasal reaksiyonlar üremekte. Bunlar ise ilkbaharda güneÅŸ ışınlarının etkisiyle kutbun üzerindeki ozonu yoÄŸunlaÅŸtıran agresif klor atomları olarak parçalanıyorlar. Dinamik artıyorBu mekanizma Kuzey Kutbu’ndan daha soÄŸuk olan Antarktik’te, uzun bir süredir bilinmekte. Sera etkisi Kuzey Kutbu üzerinde de bir ozon deliÄŸi açabilir. DiÄŸer iklim modellerine göre sera atmosferindeki dinamik artmakta. Buna baÄŸlı olarak Kuzey Kutbu’na daha fazla sıcak hava giriyor ve bu durumda da alttaki stratosfer tabaksı ısınır ve ozon yoÄŸunluÄŸu düşebilir diyor uzmanlar. Kuzey Kutbu’ndaki ozon tabakası geçen ilkbaharda daha önce olmadığı kadar inceydi. SoÄŸuma teorisi yanlıları bunu kanıt olarak görüyorlar. Ozon, bazı tabakalarda %50 oranında, tüm hava sütununda %30 oranında azalmıştı diyor bir Alman bilim adamı. Kutuptaki ozon kaybı, ilkbahar rüzgarları düşük ozonlu hava getirdiklerinde Orta Avrupa üzerinde de etkili olmakta. Böyle bir süreç Martın ikinci haftasında yaÅŸanmış. Orta Avrupa üzerindeki ozon yoÄŸunluÄŸu normalden %20 daha düşüktü. Bu da UV ışınlarını birkaç gün için %25 oranında yoÄŸunlaÅŸtırabilirdi. ‘Ancak bu gelecekte buraların yaÅŸanamaz hale geleceÄŸi anlamanı gelmez’ diyor BfS bilim adamı Rüdiger Matthes. GeçtiÄŸimiz yıllardaki deneyimlerden, havanın UV ışını üzerinde büyük bir etkisinin bulunduÄŸu bilinmekte. Mesela bulutlar da ışınların bir kısmını soÄŸururlar. Ancak kesin olarak ne kadarının soÄŸurulduÄŸu bilinmemekte henüz. Bilim adamlarının ellerinde ölçümler deÄŸil sadece model hesaplar var ÅŸimdilik. Bulutlanmanın gelecekte çoÄŸalıp azalmayacağını da söylemek zor. Sadece yüzde 30’uTüm belirsizliklere raÄŸmen, gelecekteki oynamalardan çok günümüzde, UV ışınının coÄŸrafi dağılımı arasındaki fark daha belirgin olduÄŸu açıktır. Mesela tropikal bölgelerde kızgın güneÅŸin altında kalmak insanı daha fazla etkilemekte. Aynı ÅŸey yüksek daÄŸlık bölgelerde kayak yapanlar için de geçerli. Dahası UV ışının yoÄŸun olduÄŸu zamanlarda ne ÅŸekilde davrandığımız da önemlidir. Mesela kasvetli kış günlerinden sonra ilkbaharda ilk kez pırıl pırıl bir havayla karşılaÅŸtığımızda kendimizi dışarı atıyoruz. EÄŸer bu ozon tabakasının inceldiÄŸi bir güne rastlıyorsa, beyaz ve hassas tenli insanlar güneÅŸ yanığından nasibini alabilirler. Gerçi bu tür olaylar küresel ozon kaybıyla doÄŸrudan iliÅŸkili deÄŸil ama yine de etkili oluyorlar. Bu sorun ayrıca sera etkisiyle de güçlenebilir. Havalar ısındıkça insanlar zamanlarını daha çok açık havada geçiriyorlar. Ama bu geliÅŸmelerden güneÅŸi tek başına sorumlu tutmak doÄŸru deÄŸil tabii. Solanski’nin hesaplarına göre 1980’li yıllara dek yaÅŸanan güneÅŸ etkinlikleri sıcaklık artışıyla örtüşmekte, ama hava sıcaklığı daha sonra güneÅŸ etkinlikleriyle beklenenden çok daha fazla artmıştır. O zamandan bu yana küresel ısınmanın sadece %30’undan güneÅŸ sorumlu. Â