Otoportresinin altına armut, armudun altına Ferruh Başağa yazmıştı

Türk resminde soyutun öncülerinden sayılan Ferruh BaÅŸaÄŸa, yaÅŸayan en yaÅŸlı birkaç ressamımızdan biri. GeçtiÄŸimiz ay 90'ına ve 67'nci sanat yılına girdi ve de 76'ncı kiÅŸisel, ikinci retrospektif sergisini, bu hafta Ä°stanbul Ä°ÅŸ Sanat Kültür Merkezi Kibele Sanat Galerisi'nde açtı. 11 Nisan'a kadar gezilebilecek olan sergide 100 kadar eserini görebilir; BaÅŸaÄŸa'nın hayatını ve sanatını baÅŸtan sona izleyebilirsiniz. Tabii bu sergi için yaptığı 23 yeni resmi de... Kolay deÄŸil, onun hikayesi 1. Dünya Savaşı atmosferinde Ä°stanbul'da baÅŸlıyor. Sırp Krallığı'nın baskısı altında ÅŸekilleniyor, Cumhuriyet Türkiyesi'nin ilk yıllarında Ä°stanbul'da devam ediyor. Uçak fabrikasından Akademi ortamına sıçrayan bu hikayede, daha sonra ise sanatta farklı anlayışlar, polemikler, engellemeler geliyor. Resmin beÅŸ liraya satılmadığı yıllardan bugünün resim piyasasındaki bin dolarlara uzanan çizgide BaÅŸaÄŸa'nın pek çok ilki var; az sözü, bol iÅŸi. Bu sergide de öyle. Hepsinden bir parça bulacaksınız. Yalnız, 1950'lerde Heybeliada'da Deniz Harp Okulu'nun 30 metrelik duvarına aylarca uÄŸraÅŸarak yaptığı ve Preveze Savaşı'nı anlatan 210 metrekarelik mozaikten sahiden 'bir parça' bulacaksınız. Çünkü o mozaik geçen yıl buldozerlerle parçalandı. Torununun kurtarabildiÄŸi küçük bir parçasıyla yetinmek zorundasınız...1 Åžubat 1914 günü, Ä°stanbul Fatih'te doÄŸduÄŸunda, 1. Dünya Savaşı'nın eli kulağındadır. O savaÅŸtır, babasını yıllarca kendisinden koparacak olan. Hukuk eÄŸitimi görmüş babası Aziz Bey savaÅŸa katılmış, ondan bir daha haber alınamamıştır. Meclis-i Mebusan'ın Bosna mebusu Fehim Efendi'nin kızı olan annesi Emine Hanım, babadan kalma topraklara sahip çıkmak için oÄŸluyla birlikte Bosna'ya göçer. Sarajevo Teknik Okulu'nun elektromekanik bölümünü bitiren (1934) Ferruh BaÅŸaÄŸa, bir dönem uçak fabrikasında çalışır. Ancak 1935'te Ä°stanbul'a döndüğünde kavuÅŸacaktır babasına. TrablusÅŸam'da Ä°ngilizlere esir düşen Aziz Bey, ancak yedi yıl sonra memleketine dönebilmiÅŸtir. BaÅŸaÄŸa bir mektup yazar, Sirkeci'de buluÅŸmaya karar verirler. BuluÅŸma günü garda beklemeye baÅŸlar. Tren gelir, herkes iner ancak babasını tanıyamaz. Babası da onu. Sonunda kalabalık dağılır, peronda iki kiÅŸi kalır. O ve babası. Böyle kavuÅŸurlar.BÄ°NAYI BEÄžENDÄ° KAYDOLDUÄ°kinci evliliÄŸini yapan annesini Bosna'da bırakıp Ä°stanbul'da yaÅŸamaya karar verir. Nuri DemiraÄŸ'ın BeÅŸiktaÅŸ'ta bulunan uçak fabrikasına girer. Ä°ÅŸi planör dizayn etmektir. Ancak bir yıla yakın süre çalıştığı bu iÅŸten, Avni ArbaÅŸ'ın dayısının fabrikada yapılan bir uçakla EskiÅŸehir'de düşüp ölmesi sonucu ayrılır. Yani ArbaÅŸ'la baÄŸlantısı resim nedeniyle deÄŸildir henüz. Resim serüveni, BeÅŸiktaÅŸ'ta çalışırken her gün önünden geçtiÄŸi ve çok beÄŸendiÄŸi binanın ne olduÄŸunu sormasıyla baÅŸlar. Bina, Güzel Sanatlar Akademisi'dir; 1935'te kaydolur. Önce Nazmi Ziya ve Zeki Kocamemi atölyelerinde desen, renk, kompozisyon dersleri alır. Fransa'dan ressam Leopold Levy gelince onun atölyesine geçer. Ä°ÅŸte o zaman baÅŸlar Avni ArbaÅŸ'la birlikte, sonraları Türk Resim Tarihi'ne geçecek olan Mümtaz Yener, Kemal Sönmezler, Zeki Faik Ä°zer, Fethi KarakaÅŸ, Turgut Atalay, Nuri Ä°yem, Selim Turan gibi sanatçılarla dostlukları. O yıllarda Akademi'den birincilikle mezun olanları Avrupa'ya gönderirler; ama heyhat, savaÅŸlar bir türlü bırakmaz yakasını. Bu kez 2'ncisi engel olur bu eÄŸitime. 34 ay kesintisiz askerlik yapar. Dönüşünde, akademide yüksek bölümler açıldığı için, yeniden kayıt olup 1947'de bir diploma daha alır. YENÄ°LER'Ä°N DOÄžUÅžU1935-40 yılları arasında okulda sürdürülen dostluklar, Yeniler Grubu'nun doÄŸmasına neden olur. Ãœnlü ressamların yılda bir-iki resim yaptığı, Devlet Resim Heykel Sergisi dışında pek serginin açılmadığı o günlerde mezuniyet sergileri çok ilgi görmüş, onlar da yine okulu merkezleri kabul ederek birlikte çalışmaya devam kararı almışlardır. Her ne kadar ilk sergide BaÅŸaÄŸa askerdeyse de Yeniler Grubu mensubudur. Onlar sanatla toplumu yakınlaÅŸtırmak, kendilerine sordukları ‘‘resim nedir, ne için yapılır, sadece evi süslemek için mi’’ sorularını toplumla paylaÅŸmak isteyenlerdir. Daha çok natürmort, peysaj, portre yapılan o yıllara göre çok deÄŸiÅŸik sayılabilecek bir iÅŸe imza atarlar: Fındıklı'daki Akademi'den Haliç'teki Atatürk Köprüsü'ne kadar olan kıyıdaki balıkçıları, demirdökümcüleri, marangozları, çadırcıları, ayakkabı boyacılarını resmederler. BeyoÄŸlu'nda bir sergi açıp, üstüne bir de bu insanları açılışa davet ederler. Ee bu yenidir, adları Yeniler'e çıkar.Ancak tepki de çekerler; özellikle D Grubu diye adlandırılan ressamlar, Akademi'de etkili olan bir önceki kuÅŸak tarafından. Bazı sergilerden resimler çıkartılır, bu kuÅŸak uzun süre Akademi'ye hoca yapılmaz, yani birçok yönden cezalandırılır. Ancak, Yeniler'in ardından ‘‘Tavanarası Ressamları’’ gelir: BaÅŸaÄŸa'nın da giriÅŸimcilerinden biri olduÄŸu atölye, BeyoÄŸlu Asmalımescit'te bir çatı katında 1947'de açılır. Bu, cumhuriyet döneminde akademi dışında sanat eÄŸitimi veren ilk özel atölyedir. Buradan Ömer Uluç'tan Atıf Yılmaz Batıbeki'ye çok sanatçı yetiÅŸir. Tavanarası, o dönem sanatçıların bir araya gelip Türkiye'yi, dünyayı, sanatı, dolayısıyla polemikleri tartıştığı yerlerden biridir. Çiçek Pasajı, Adalet Cimcoz'un Maya Galerisi, Bedri Rahmi EyüboÄŸlu'nun atölyesi, Aliye Berger'in evi gibi... ‘‘Öyle bir dönemde yaÅŸadım ki Türkiye'nin en ileri sanatçılarıyla beraber oldum’’ der BaÅŸaÄŸa. Orhan Veli yakın arkadaşıdır, Avni ArbaÅŸ, Nuri Ä°yem, Sabri Berkel, Bedri Rahmi, dostları ve meslektaÅŸları, Melih Cevdet arkadaşı ve komÅŸusu, -hatta Mikado'nun Çöpleri'ni ilk yazdığında ona ve ailesine okurken, masadan kalkıp yiyecek ve içki almaya gitti diye çok azarlamıştır- Sait Faik sık sık sohbet ettiÄŸi bir sanatçıdır. O dönem ‘‘resimden para kazanmak’’ gibi bir kavram olmadığı için henüz, BaÅŸbakanlık Basın Yayın Genel Müdürlüğü'nde memurluk yapar BaÅŸaÄŸa. BeÅŸ liraya bile satamazlar tablolarını. Bugün resimleri milyarlarca liraya alıcı bulan Nazmi Ziya'nın 1937'deki bir sergisini hatırlar. 300 resimden birini bile satamamıştır. Resimler satılsa bile satmak, satın almak gibi sözcüklerin pek kullanılmadığını da hatırlar. ÖrneÄŸi de ÅŸudur: Sergisini gezen bir çift, dört resim beÄŸenir. Kadın yanına gelip ‘‘Bunları bana hediye eder misiniz?’’ diye sorar. BaÅŸaÄŸa bakar, öyle resimden anlamayan ya da hediye isteyecek tipler deÄŸildirler. ‘‘Olur’’ der. Ertesi gün verilen adrese resimleri gönderir. Resimleri götüren kiÅŸi, parayla geri döner.1949'dan sonra böyle ufak ufak satışlar olmaya baÅŸlamıştır, ama yine de geçim saÄŸlayacak düzeyde deÄŸil. O dönem çoÄŸu ressam, bir yıllık parasını Ä°zmir Fuarı'na ‘‘dekorasyon iÅŸi’’ne giderek saÄŸlar. Sergilerse ‘‘resim heyecanı’’yla açılır; hatta bu heyecan bazen karışıklıklara yolaçar. Hem kendi portresi, hem de armut resminin olduÄŸu bir sergisinde, bu heyecandan olsa gerek, ‘‘resimaltlarını’’ karıştırır; otoportrenin altında ‘‘Armut’’, armutların altında da Ferruh BaÅŸaÄŸa yazar. Bunu ilk fark eden ve en çok gülen Sabri Berkel olacaktır, ama heyecan öyle tatlıdır ki, sergi boyunca altyazıları düzeltmezler.SOYUT RESMÄ°N DUAYENÄ°1950'lerde mozaiÄŸe, '60'lardan sonra da vitraya, bir ara heykele merak saran BaÅŸaÄŸa, bu tarihlerde yöneldiÄŸi soyut resmi hálá sürdürür. Soyutta karar kılmasının nedeni, bir sanatçının doÄŸadan faydalanmakla birlikte, resme düşüncesini de katması gerektiÄŸine inanmasındandır. AraÅŸtırmaları onu çağımızın, soyut dinamizmine uygun düştüğü düşüncesine götürmüştür. Nazmi Ziya'dan renkte ÅŸiirsel bir incelik aramayı, Levy'den renk uyumunu, Kocamemi'den resmin inÅŸasını öğrenmiÅŸ, 1948'den baÅŸlayarak Türk resminde geliÅŸen bir tavrın ifadesi olan soyut resimdeki yerini almıştır. Soyut çağımızın resmidir ona göre.Ä°lk zamanlarda çok tartışılır bunlar tabii. 1952 tarihli bir yazısında Sabahattin EyüboÄŸlu şöyle der: ‘‘... ressamın çıplak vücuda, manzaraya veya elma armuda baÅŸvurmadan da kendini anlatabileceÄŸine inandığını açıkça söylemiÅŸ. Dileyen böyle bir resmi herkesin yapabileceÄŸini, absrtait, non-figüratif, non-objektif denen sanatın çıkmaz bir Paris yolu olduÄŸunu söyleyebilir: Vur fakat dinle. Ne diyor BaÅŸaÄŸa? Bu resimlerin manası ne? Bu resimlerin manası kendileri.’’ Ahmet Hamdi Tanpınar ise onun resimlerine bakıp, ‘‘Burada artık ne güneÅŸli, yaÄŸmurlu canım dünya, ne gülümseyen bir kadın yüzü, ne balık, ne elma var’’ der. Hiçbir ÅŸeyin resmi olmayan resimlerdir bunlar. Atom çiçekleri diyeceÄŸi gelir insanın. Birbirini cetvelle çizip kesen renkler. ‘‘BaÅŸaÄŸa resimle bir baÅŸka ÅŸey söylemek için resim yapmıyor. Bu yeni yola giren bütün ressamlar gibi kendi kendine yeten ve herkesçe baÅŸka baÅŸka ÅŸeyler düşündürecek kaçamaksız, katıksız renk binaları kuruyor. Manzara resmi yapmayı bilmez mi? Daniskasını bilir ama yapmıyor iÅŸte.’’İşte böyle tanınır Ferruh BaÅŸaÄŸa: Modalara kapılmayan, çalışmaları soyut resmin iyi örnekleri arasında sayılan bir duayen. ‘‘Dekoratif’’ sözcüğü kullanılır resimleri için. En çok bilinenler, yumuÅŸak bir geometrik anlayış içinde birbirini kesen uyumlu renk çizgileridir. Akdeniz kültürü de önemli bir esin kaynağıdır. Tuvaline Ege uygarlığının düşün akımları, sanat, matematik, geometri ve tarihin birlikteliÄŸinden doÄŸan renkler yansır. Yurt içinde ve dışında 75 kiÅŸisel sergi, 20'den fazla uluslararası etkinlik, Yeni Delhi'den Münih'e, Paris'ten New York 'a dünya müze ve koleksiyonlarına giren eserler yanında en önemli etkinlik alanlarından biri de mimariyle bütünleÅŸen büyük boyutlu panolarıdır. Okul, hastane, meclis, banka, pek çok yeri 300 metrekare vitrayı, 400 metrekare mozaiÄŸi süsler. Türkiye'de resmin geliÅŸmesi için duvar resimlerinin önemli olduÄŸunu düşünenlerdendir ya, en sevdiÄŸi ÅŸeydir iÅŸte bu; yaptığı çalışmalar ‘‘herkes’’in rahatça görebileceÄŸi yerdedir. Bunlardan birini Meclis'in ağırlama salonunun tavanına yerleÅŸtirdiÄŸi gün, mühendis çaycıya sorar: ‘‘Sen ne ışık yaktın bugün, her yer aydınlık?’’ Çaycının cevabı, BaÅŸaÄŸa'nın yaptığını kısaca anlatır: ‘‘Ben ışık yakmadım ama bu bey yukarılara bir ÅŸeyler koydu.’’Â