Midilli-Ayvalık albümü

Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu'nun çöküşü, KurtuluÅŸ Savaşı ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla baÅŸlayan yeni dönemde Türkler Türk yurduna, Yunanlılar Yunan yurduna dönmeliydi. Çünkü savaÅŸ, iki halkın arasına girmiÅŸti ve artık beraber yaÅŸayamazlardı. 30 Ocak 1923'te Lozan'da imzalanan Türk-Yunan mübadelesine iliÅŸkin protokolle Anadolu'da yaÅŸayan 1 milyon Rum'la, Batı Trakya ve Ege adalarında yaÅŸayan 350 bin Türk, zorunlu olarak yer deÄŸiÅŸtirdi. Mübadiller doÄŸdukları, büyüdükleri toprakları hafızalarına ve kalplerine koyup yeni hayatlarına baÅŸladılar. Dramlarını çocuklarına, torunlarına anlattılar. GeçmiÅŸ günler, yaÅŸları 85-100 arasında deÄŸiÅŸen bir avuç yaÅŸlıda saklı. Bugüne kadar mübadeleye ve iki yakadaki insanlara iliÅŸkin çok sayıda belgesel yapıldı. Belgeseli ilk kez yapılan Midilli ve Ayvalık, mübadele tarihinde ‘‘en acısız mübadele’’ mekanları. Çünkü iki tarafın insanları çok varlıklı. Portakal bahçeleri, zeytinlikler, yaÄŸhaneler, konaklarıyla iki halk, deÄŸiÅŸ tokuÅŸtan hiç olmazsa maddi olarak pek zararlı çıkmadı. Bu kıyıdaki kasabayla karşısındaki ada arasındaki baÄŸ, aslında hiç kopmadı. Aynı insanın torunları olan ve yıllar sonra birbirlerini bulan Yoanna ve ErtuÄŸrul'un hikayesi, bunun en iyi kanıtı. Türk ve Rumların hayatını alt üst eden Türk ve Rum Ahalinin Mübadelesine Dair Mukavelename ve Protokol, Ä°smet Ä°nönü ve Elefterios Venizelos tarafından imzalandı. Her iki taraf yeni vatana alıştı, adet ve dili benimsedi. Mal, mülk, iÅŸ sahibi oldu. Torunları anavatanlarında eski ata yurdunun öyküleriyle büyüdü. Bazıları turistik gezilerle büyükannelerininin anlattığı çeÅŸmeleri, evleri, aÄŸaçları arıyor. Dönerken bir avuç toprağı, birkaç taşı anı olarak yanında götürüyor.Yüzyıllar önce, Midilli Adası Osmanlı toprağına katılınca onbinlerce Konyalı ve Karamanlı zorunlu olarak buraya gönderildi. Osmanlı'nın Cezayir-i Bahri Sefit Ä°daresi (Ege Adaları Kaymakamlığı), Midilli ve Rodos üzerinden yürütüldü. Ege adaları içinde Midilli, Anadolu ve Ä°stanbul'a yakınlığı nedeniyle çok özeldi. Osmanlı bu nedenle adaya okul yaptırarak Türkler'in eÄŸitimine önem verdi. Ada, görev ya da sürgün nedeniyle gelen aydınlarıyla da dikkat çekti: Namık Kemal, Åžemsettin Günaltay, Abdülhak Hamid, Hüseyin Hilmi PaÅŸa... 1924'teki mübadelede ise Midilli Türkleri ile Osmanlı'nın serbest ticaret ÅŸehri Ayvalık Rumları yer deÄŸiÅŸtirdi. Ama yıllar boyunca deÄŸiÅŸmeyen alışkanlıklar devam etti. Midillililer, her perÅŸembe Ayvalık'ta kurulan pazarda alış veriÅŸ yaptılar. DeÄŸiÅŸ tokuÅŸ edilen evlerin, zeytinliklerin, yaÄŸhanelerin sahipleri uzun öğle yemeklerinde biraraya geldiler.DOSTLUK BAKÄ°Ä°ÅŸte bu göçü konu alan ‘‘Bir Mübadele Öyküsü/Midilli'den Ayvalık'a’’ adlı dört bölümlük belgesel filmin çekimi devam ediyor. Yapım ve yönetmenliÄŸini Zeynep Kazancıgil'in, proje koordinatörlüğünü Mehmet Karlı ve Fatih TürkmenoÄŸlu'nun yaptığı belgeselin kameramanı Okan Ãœnsür. Zeynep Kazancıgil, bugüne kadar çok sayıda tv yapımına, tanıtım filmine, belgesele imza attı. Midilli Mübadilleri projesine baÅŸlamasının nedeni ise tamamen duygusal. ‘‘Ben de üçüncü nesil bir Midilli mübadiliyim. Ayvalık Çamlık'ta Midilli Adası'ndan Lozan Mübadele sözleÅŸmesiyle zorunlu olarak gelenlerin hikayelerini dinleyerek büyüdüm. 1999 yılında bu konuyu araÅŸtırmacı gözü ile incelemeye baÅŸladım.’’ Bu inceleme sırasında Midillili Türkler'le adada yaÅŸayan Rumlar arasındaki güzel dostluk öyküleri olduÄŸunu keÅŸfediyor. Mübadelede yaÅŸanan acıların da Türkler ve Rumlar tarafından birbirlerinden deÄŸil, dış güçlerden kaynaklanan zulüm olarak algılandığını farkediyor.GÖNÃœLLÃœ EKÄ°P‘‘Fatih TürkmenoÄŸlu'nun, projenin sunumu ve belgeselin alışılmış belgesel formatlarından daha farklı yapılması üzerine çok ilginç fikirleri var. Bu proje onu da çok heyecanlandırdı. Her ikimiz de Åžubat 2002'de yayına baÅŸlayacak olan kültür sanat ve belgesel kanalı ArTV bünyesinde çalıştığımız için projeyi kanalımız adına yapmaya baÅŸladık.’’ Kazancıgil, çekim sırasında Edremit Körfezi'ndeki Gömeç, KaraaÄŸaç, Zeytinli, AliaÄŸa, Ayvalık, Bergama ilçelerinin belediye baÅŸkanlarının Midilli mübadili oldukları için kendilerine çok yardımcı olduklarını söylüyor. Kazancıgil, belgesel için birinci ve ikinci kuÅŸak mübadillerle görüşen ekibin kimi zaman çok stresli, kimi zaman çok duygusal anlar yaÅŸadığını anlatıyor. 29 Ekim'de Midilli çekimlerine baÅŸlayacaklar. Bu projeye destek veren Lozan Mübadiller Vakfı'nın, 29 Ekim'de Midilli'ye düzenlediÄŸi mübadele gezisine katılacaklar. Filmin bütçesi ise henüz çok sembolik. Kültür Bakanlığı'nın çok küçük bir katkıda bulunduÄŸu filme sponsor arayışı sürüyor. Filmle Fransız kanalı ARTE ve uluslararası belgesel film yarışma organizasyonları da ilgileniyor. Kazancıgil, Türk-Yunan iliÅŸkileri açısından önemli bulduÄŸu filmin ekibinin ücretsiz ve gönüllü çalıştığını belirtiyor.Yanyanaydık, aynıydık bizEldeki tek ipucu eski Rum köyü Bademli ve deniz kıyısındaki lokanta. Nuri Bey kısa sürede bulunuyor. Denizci. Çok güzel Rumca konuÅŸuyor. 98 yaşında. Film ekibi minicik, karanlık baÄŸ evindeki yer yatağında buluyor onu. KonuÅŸmaya mecali yok. Rumca ÅŸarkı biliyor musunuz, sorusu onu ayaÄŸa kaldırıyor. Bahçeye çıkıp Rumca ÅŸarkılar eÅŸliÄŸinde dans ediyor. Karısının dediÄŸine göre, Nuri Bey köyün berberi ve en yakışıklısıymış. Mübadele sırasında, askerlerden saklayarak ölümden kurtardığı Rum, 30 yıl önce gelip kendisini bulmuÅŸ, teÅŸekkür etmiÅŸ. Nuri Bey diyor ki ‘‘Bizim aramızda düşmanlık yoktu. Aynıydık biz. Köyde yanyana yaşıyorduk. Sonra askerler ve çeteciler çıktı ortaya.’’ Midilli'yi, evini, portakal aÄŸaçlarını çok iyi hatırlıyor.Ioanna'yla ErtuÄŸrul dördüncü kuÅŸak kuzenErtuÄŸrul ve Ioanna, dördüncü kuÅŸak kuzen. Baba dedeleri aynı. Midillili Ziver Bey, mübadele sırasında Rum kızına aşık olduÄŸu için Türkiye'ye gelmiyor. Adını deÄŸiÅŸtirip Lefter oluyor. Türk adıyla adada kalması mümkün deÄŸil çünkü. Ama aile lakabı olan Kabakçı soyadını almayı da ihmal etmiyor. Biricik aÅŸkıyla evleniyor. Ä°ki oÄŸulları oluyor: Lefter ve Stavro. Ä°kinci Dünya Savaşı çıkıyor. Almanlar Midilli'yi iÅŸgal ediyor. Naziler, Lefter'in adada aÅŸkı için kaldığını bir türlü anlamıyor. Türk casusu olduÄŸu iddiasıyla öldürüyorlar. OÄŸlu Stavro, Destina’yla evleniyor. Kızlarından birinin adı Ioanna. Åžu anda 16 yaşında. Midilli'de lise öğrencisi. Çocukluk hafızasındaki bilgiler, onu köklerini aramaya itiyor. Adadaki Osmanlı mezarlığını dolaşıyor, mezar taÅŸlarının fotoÄŸrafını çekiyor. Türkiye'ye gelip akrabalarını görmek istiyor. Anne ve babası da bu isteÄŸi olumlu karşılıyor. Birkaç ay önce Ayvalık'taki akrabaları Acar Bey'le baÄŸlantı kuruyorlar. Acar Bey de zaten vaktiyle köklerini merak etmiÅŸ ve 1970'lerde, Ioanna henüz doÄŸmadan çok önce Midilli'ye giderek kuzeni Stavro ile tanışmış. Acar Bey, Ioanna ve ailesini ağırlıyor ve Ioanna'nın Türkçe öğrenmesi için Ä°zmir'de bir dil kursu ayarlıyor. Haftasonları da Ioanna'yı misafir ediyor. ErtuÄŸrul, Acar Bey'in oÄŸlu. Ä°kisi de araya giren yıllar ve sınırlar nedeniyle çok farklı kültürden geliyor. Ama bu kavuÅŸmadan ve geçmiÅŸin alışveriÅŸinden çok hoÅŸnutlar. Ä°ki aile de yıllar sonra buluÅŸmanın sevincini yaşıyor. Acar Bey'in eÅŸi Girit mübadili olduÄŸu için Rumca'yı mükemmel biliyor. Bunun iki aile arasındaki diyalogda önemli rolü var. Ä°ngilizce, Türkçe ve Rumca karışımı sohbetler her haftasonu yeniden baÅŸlıyor. Ioanna annesi Destina’yla, Midilli'deki okulu açıldığı için döndü. Åžimdi Acar Bey ve ailesini Midilli'ye bekliyorlar. Midilli'nin portakallarıYaÄŸ fabrikasında makinist olan Mustafa Usta, Midilli'den geldiÄŸinde 10 yaşındaymış. Ailesi orada mutluymuÅŸ. Rum komÅŸuları annesine kahve içmeye gelirmiÅŸ. Her iki taraf da birbirlerinin bayramlarını kutlarmış. Midilli'nin portakal aÄŸaçlarını hatırlıyor. Mübadelede ailesi mallarının karşılığını alamamış. Midilli'deki mallarının karşılığı baÅŸkalarına gitmiÅŸ. Mustafa Bey dinç ve hafızası yerinde. Uzun yıllar keman çalmış. Çekim ekibini takım elbisesi, kıravatıyla karşılıyor. GeçmiÅŸten ve anılardan konuÅŸtukça canlanıyor. En sonunda dayanamayıp kemanını alıyor ve ilk gençlik yıllarından hafızasında kalan bir Rumca ÅŸarkıyı çalıyor, titreyen sesiyle söylüyor. ‘‘Biz Rumlar'la dostuz, ailem oradaki evini bırakıp geldi ama, anam ve babam bize bir kere bile Rumlar kötüydü demedi.’’Bir dakikada terkettikAyÅŸe Nine (93) Ayvalık'ta, minicik bir evde yaşıyor. Kendisi de minicik zaten. ‘‘Midilli'de mutluyduk ama bir dakikada evimizi bırakıp geldik. Vatanımızdayız ama insan doÄŸduÄŸu yeri özlüyor’’ diyor. Ayvalık pek harika gelmemiÅŸ AyÅŸe Nine'ye. Midilli'yi övüyor. GeldiÄŸinde yetimmiÅŸ. ‘‘İyi muamele görsem de ailem çok çekti. Toprağından, yurdundan koptu.’’ Midilli'nin sularını, tarlalarını anıyor. Yine de hayata hep iyi yönü ile bakmak gerektiÄŸini söylüyor. Ayvalık'ı övüyor.Â