Mardin geleceÄŸinin hayalini kuruyor

Müslüman, Süryani, Yakubi, Keldani, Nesturi, Yezidi, Yahudi, Kürt, Arap, Ermeni, bir dolu farklı etnik kökeni, ezan ve çan sesini yüzyıllarca bir arada yaÅŸatmış. Bugün de sokaklarında dolaşırken hepsine rastlayabiliyorsanız, Mardin'in insanlığı çağıran sesine niye kulak vermeyesiniz ki...Dünyanın kaç ÅŸehrinde sokakta yürürken bir oturma odasının altından geçebilirsiniz? Mardin abbara'ları, yani üstü bir evin odası olan tünelleri, size bu imkanı tanır. Dünyanın kaç ÅŸehrinde Sümerlerden Urartular'a, Roma'dan Bizans'a, Selçuklular'dan Osmanlı'ya onlarca uygarlık iz bırakmış, birbirinden farklı pek çok dil ve din hoÅŸgörü içinde birarada yaÅŸamıştır? Merdivenli, daracık sokaklarından her biri hálá ya bir camiye, ya bir kiliseye, medreseye, manastıra çıkan Mardin size bunu nasıl baÅŸardığını hiç konuÅŸmadan anlatır. Dünyada kaç ÅŸehir, 2500 yıllık bir ÅŸehircilik anlayışını kendine özgü taşı ve mimarisiyle günümüze taşır? Cevap yine Mardin'dir... Ä°ÅŸte bu Mardin, ÅŸimdi eski kenti hem fiziken, hem de ruhen canlandırmak için seferberlik halinde. Aslında halkının terörün t'sini unutup turizmin t'sine alışması yeni deÄŸil; son yıllarda tek tük de olsa içten içe bir restorasyon faaliyeti sürüyordu, ancak birkaç ay önce Dünya Bankası'ndan 12 milyon dolarlık kredi çıkınca çalışmalar hızlandı. Mardinli artık büyük büyük babalardan kalma evinin ve ‘‘dünya kültür mirasına aday’’ bir kent olarak UNESCO listesinde yer almanın anlamını biliyor. Top ÅŸimdi yeni hükümette. Protokol imzalanıp kredi akmaya baÅŸlayınca, Mardin'in en genci 120 yıllık olan evleri bir bir restore edilecek ve kentin eski tarihi silüeti gün ışığına çıkacak. Bu, sadece güzel bir manzara anlamına gelmiyor, bu evlerin bir kısmı, ÅŸu anda iÅŸleyen birkaç iyi örneÄŸi takip ederek inanç ve kültür turlarının ortasında bir durak, mesela bir butik otel, pansiyon ya da restoran olmaya hazırlanıyor. Geçen yıl 200 bin kiÅŸinin gezdiÄŸi Mardin gelip geçici bir moda deÄŸil, gerçek bir turizm kenti olmak istiyor. Ankara bu sesi duyuyor mu?Uzun yıllar süren unutulmuÅŸluktan, terörün yanısıra, göç ve ilgisizliÄŸin verdiÄŸi yorgunluktan kurtulmaya çalışıyordu. Son yıllarda, Ä°stanbul Teknik üniversitesi, GAP Ä°daresi, Yerel Yönetimler Genel Müdürlüğü, Mardin Kent Konseyi, Mardin dernekleri, Vali Temel Koçaklar, Albay Cengiz YanıkoÄŸlu ve Belediye BaÅŸkanı Abdülkadir Tutaşı, kilisedeki metropolitten esnafa kadar herkes, bu seferberliÄŸe katılmıştı. Dünya kültür mirasının adaylarından biri olarak UNESCO Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Komitesi'nce koruma altına alınmasına ramak kalmıştı. Toplantı önümüzdeki ay Paris'teydi.Evet haraptı; Teoman'ın o Ä°stanbul ÅŸarkısındaki gibi ‘‘yorgun, üzgün ve yaÅŸlanmış, biraz kilo almış’’tı, ama mihrabının yerinde olmadığını kimse söyleyemezdi. Yeniden gözde olmasını saÄŸlayabilecek çok ÅŸeye sahipti hálá. Bunu gören Dünya Bankası, Ä°stanbul'un Balat semtine verdiÄŸi türden bir krediyi, 12 milyon doları da Mardin için verdi. Kimi Mardinliler bu rüzgarla evini restore etmeye kendi imkanlarıyla baÅŸlamıştı bile. TÃœRSAB yurtdışında tanıtım atağına geçecekti. Ä°lk büyük rezervasyonlar aylar öncesinden yapılmıştı.Ama savaşın ilk sinyalleriyle birlikte rezervasyonlar iptal edildi, kent yine yalnızlığıyla baÅŸbaÅŸa kaldı.Hayır bu umutsuz bir haber deÄŸil. Mardin her ÅŸeye raÄŸmen ayakları üzerinde doÄŸrulma çabasını sürdürüyor. Dünya Bankası kredisi ve dünya kültür mirası adaylığı sokaklardaki heyecanı diri tutuyor. Çünkü, yamaçtan ovaya ‘‘fakir ama maÄŸrur’’ bir bakış atan Mardin'e, siz de ova tarafından bakarsanız, artık sadece eÅŸsiz mimarinin arasından sırıtan betonarme çirkinlikleri deÄŸil, restore edildiÄŸi için parlayan gerçek Mardin evlerini de görebiliyorsunuz. O projelerde gönüllü yeralan Mardinliler'le konuÅŸunca, Mardin'in umudunu paylaşıyorsunuz. 33 YIL ÖNCE BAÅžLADI1970'te SÄ°T alanı ilan edilen Mardin'de 363 ev, 12 kilise, 27 cami, 7 medrese, 7 çarşı, 7 han 1979'da koruma altına alınmıştı. Ancak, her biri tipik Mardin mimarisine sahip olan evlerin çoÄŸunun üstüne çıkılan betonarme katlar, avlulara yapılan çirkin eklemelerle kentin silüeti de bu yıllardan sonra bozuldu. 1990'ların sonlarında kurulan Mardin Kent Konseyi'nin amacı, iÅŸte medeniyetlerin bıraktığı bu izlerin korunması, ekonomik ve sosyal hayatın canlanmasıydı. Ä°sviçre Hükümeti'nin hibe ettiÄŸi 350 bin dolarla ve BM Kalkınma Programı, Ä°TÃœ, GAP Ä°daresi ve Mardinlilerin iÅŸbirliÄŸiyle gerçekleÅŸtirilen Mardin Kentsel Katılımcı Rehabilitasyon Projesi (MERDÄ°NAR), Mardin projelerinin ilk somut adımıydı. Bu projenin bir ayağı olarak çıkarılan bina envanteri sayesinde, 1979'ta tescil edilmiÅŸ binalardan çoÄŸunun ‘‘kurtarılabilir’’ olduÄŸu ortaya çıktı. 197 evin rölevesi çıkarıldı. 252 ev ve anıtsal yapılar aslına döndürülebilirdi. Yani Mardin'in gerçek silüeti kolayca ulaşılabilir yerdeydi. Mardinliler'le yüz yüze görüşülerek bir de sosyal etki raporu hazırlandı. Rapor, kentte tarihi dokunun korunmasına duyulan inancın arttığını, turizmin kurtarıcı sektör olarak görülmeye baÅŸlandığını gösterdi. Mardinli iÅŸadamlarının yarıdan fazlası turizme yatırım yapmak istediÄŸini belirtti. Birçok ev sahibi evlerini pansiyona dönüştürmeye karar verdiÄŸini anlattı. Örnek proje olarak, eski kent merkezindeki Tellallar Çarşısı'nın restore edilmesi, Cercis Murat PaÅŸa Konağı'nın yerel yemekler sunan bir restorana, Erdoba Evleri'nin de 30 odalı bir butik otele dönüştürülmesi bu desteÄŸi arttırdı. Åžimdi yeni hükümet, Mardinli gibi bunun bir ‘‘toplumsal dönüşüm projesi’’ olduÄŸuna ikna olur, protokolü bu ay imzalarsa, Mardin geleceÄŸine doÄŸru adım atmaya baÅŸlayacak. Çöplük olarak kullanılan Yenikapı Hamamı, kısmen ahır olan Mor Eftam Kilisesi, eski hükümet konağı gibi metruk kamu binaları, meÅŸhur dar sokakları da projeden nasibini alacak. Altyapı ve su probleminin halledilmesinden ıtırlı Mardin bitkileriyle donanmasına kadar sokaklar eski ruhuna kavuÅŸacak. O ruh ki, Müslüman, Süryani, Yakubi, Keldani, Nesturi, Yezidi, Yahudi, Kürt, Arap, Ermeni, bir dolu farklı etnik kökeni, ezan ve çan sesini yüzyıllarca bir arada yaÅŸatmış. Bugün de sokaklarında hepsine rastlayabiliyorsanız, Mardin'in insanlığı çağıran sesine niye kulak vermeyesiniz ki...Biz BM'yi çok önceden burada kurdukBaÅŸtan beri Mardin projeleri içinde yeralan Mimar Åžeyhmus Dinçer anlatıyor: ‘‘Erdoba Evleri'ni restore ederek otel yaptık ve Mardinli'ye gösterdik. Åžimdi ÅŸehir dışında iki dört yıldızlı otel yapılıyor. İçerde yedi sekiz ev restore ediliyor. ValiliÄŸin ön ayak olmasıyla birçok anıtsal yapı restore edildi. Herkese siz de evinizi yapın desek güçleri yok. Åžimdi hem evleri ücretsiz restore edilecek, hem de turizme kazandırılırsa para kazanacaklar. Ãœstelik bu evler yaÅŸayacak, çocukları burada doÄŸmaya devam edecek. Bu evler, Hıristiyan, Ermeni, Müslüman, Süryani farketmiyor. Hepsi birbirinin kültüründen etkilenmiÅŸ, ama birbirini engellememiÅŸ. Burayı ziyarete gelen BM Daimi Temsilcisi'ne Ulu Cami'nin bir Ermeni, bir Süryani, bir Müslüman usta tarafından yapılan minaresini anlatıyordum. Tepesindeki Artuklular'ın kesme dilimli kubbesini göstererek baÅŸladım. Hemen altında çanlarda kullanılan sekizgen var, onun altında güneÅŸe tapanların, Åžemsiler'in güneÅŸ arması, onun altında Süryaniler'in de kullanmış olduÄŸu yaÄŸmur damlası iÅŸareti, onun altında Artuklular'ın kufi yazısı... Siz BM'yi burada bizden çok önce kurmuÅŸsunuz, dedi.’’Mardin'in tek restoratörü bir nevi Seymen AÄŸaFethullah Duyan geçmiÅŸi Mardin'de çok eskilere giden, ünlü Sinki aÅŸiretine mensup bir ailenin çocuÄŸu. Dedesi Åžakir Duyan, kent ve çevresinin en büyük ‘‘barıştırıcısı’’, büyük kan davalarını çözmesi için kentin ileri gelenlerinin yıllardır kapısını çaldığı kiÅŸi. Amcası CHP milletvekili Mahmut Duyan. Babası, ÅŸu sıralar tesislerini ABD birliklerine kiraladığı için tartışmaların ortasında yer alsa da uzun yıllar sanayi odası baÅŸkanlığı yapmış sanayici Åžeyhmus Duyan. Ama 28 yaşındaki Fethullah'ın, feodal geleneklerle, savaÅŸ koÅŸullarında zengin olma hayalleriyle bir ilgisi yok. 11 yaşında okumak üzere Mardin'den ayrılmış. Ankara Fen Lisesi ve DoÄŸu Akdeniz Ãœniversitesi Mimarlık Bölümü mezunu. Ailesinin ‘‘bu kadar okumak yeter, hadi artık para kazan’’ talimatını dinlemeyip üstüne de Gazi üniversitesi'de restorasyon eÄŸitimi almış. Yüksek için restorasyonu seçmesinin tek nedeni Mardin Evleri. Bitirme tezi, bir Mardin evinin restorasyon önerisi üzerine... MARDÄ°N NEW CÄ°TYBirkaç yıl önce Mardin'e dönüp burada yaÅŸamayı seçen Duyan, o günden bu yana yapılan restorasyon çalışmalarında yarı gönüllü yer alıyor. Ayrıca Mardin'e, yıllardır porno filmden baÅŸka hizmet sunmayan tek sinema dışında dört sinema salonu kazandıran da o. Açılımı ‘‘Mardin New City’’ olan MNC AlışveriÅŸ ve Kültür Merkezi'nin mimarı. Mardin'in ilk ve ÅŸimdilik tek restoratörü. Dünya Bankası kredisini en heyecanla bekleyenlerden biri olduÄŸu, sokakları birlikte gezerken yüzünde beliren ifadelerden anlaşılıyor. Heyecanla, duvarlarını adeta okÅŸayarak anlattığı Mardin evlerini ‘‘insancıl’’ olarak tanımlıyor. O sokakları, evleri röleveler çıkarılırken karış karış bir daha gezmiÅŸ, sanki tarihi tekrar yaÅŸamış. Kimisi gizli bölmeler içeren her binanın hikayesi belleÄŸinde. Ä°ÅŸte o gizli bölmelerden birinin başına açtığı iÅŸ: Bitirme tezi için içinde haftalarca çalıştığı Suphi Bisen evinde (Solda) bir gün, gizli bir merdiven keÅŸfediyor. Heyecanla merdivenin kendisine sunduÄŸu bilinmezliÄŸe ulaÅŸmak için basamakları çıkarken kendini evin reisinin yatak odasında buluyor. Ev sahibi o sırada yatakta ve ‘‘hiç müsait deÄŸil!’’ Sonrası mı? Bir hafta kadar eve giremediÄŸi için çalışmalarına ara vermek zorunda kalıyor.TURÄ°STLERE YEREL YEMEK ATÖLYESÄ°Cercis Murat Konağı, 1888 yılında Ermeni Mimar Lole tarafından yapılmış. 1. derecede tarihi eser. Üç yıldır Ebru Baybara Dökmen tarafından yerel yemeklerin sunulduÄŸu bir restoran olarak iÅŸletiliyor. Restoranın aşçıları, Mardinli kadınlar. Yemekler sadece tadlarıyla deÄŸil, 20-25 dakika süren sunum ritüelleriyle de ünlü. ÇoÄŸunun bir hikayesi var ve sunumlarda bu hikayeler anlatılıyor. GüneydoÄŸu mutfağı denince akla ilk olarak acı, içli köfte, çiÄŸ köfte, kebap gelmesine karşın tarçın, kiÅŸniÅŸ, mahlep, zencefil, yeni bahar, sumak ve badem Mardin mutfağını yöre mutfağından belirgin ÅŸekilde ayırıyor. Dökmen, aslen Mardinli ancak kenti balayı için geldiÄŸinde tanımış ve aşık olup evini buraya taşımış. Bugüne kadar çok insanın Mardin'e projelerle geldiÄŸini, hiçbir ÅŸey yapılmadığı için Mardinli'nin inancını kaybettiÄŸini düşünüyor. Ancak ona göre de Mardin'i kurtaracak ÅŸey turizm. Cercis Murat Konağı da bu yönde çalışmalarını sürdürüyor; bunun içinde yerli ve yabancı turistlere yönelik yerel mutfak atölyeleri düzenlemek de var. Haziran ayında baÅŸlayacak sekiz günlük programlarda, meraklı turistlere Mardin evlerinden toplanan reçetelerle farklı yemek ve içkilerin yapımı öğretilecek. Mesela tarçınlı patlıcanlı mahlepli pilav, bacanak çorbası, katıklı dolma, sarmısaklı yaprak sarması, kaburga dolması, erik yahnisi, peynir helvası...Â