İstanbul'un insanlığı değişmez

İstanbul üzerine yazdığı tarih ve gezi kitapları ile tanınan John Freely bugüne dek 30'un üzerinde kitap yazdı. Halen Amerikan Kız Koleji ve Boğaziçi Üniversitesi'nin tarihçelerini yazıyor. Bir de İstanbul ve Bizanslılar üzerine de bir kitap. John Freely, Sultan 5. Murad'ın hayatını da yazmak istiyor. İstanbul ile ilgili görüşleri ise göz yaşartıyor.

Evliya Çelebi İstanbul'da, yaşıyor deseler inanırım. O gezgin 300 yıl sonra bu kentte, hem de bir değil birçok yüzle aramızda. İstanbul üzerine yazdığı tarih ve gezi kitapları ile tanınan John Freely, ünlü gezginin günümüzdeki yüzlerinden biri.

Büyük büyük dedesi 145 yıl önce Kırım Savaşı'nda savaşmış Tomas Ashe. Babası ise, İrlanda göçmeni Amerikalı mezarcı John. Freely, dedesinden dinlediği öykülerle daha beş yaşında iken tanışır İstanbul ile ve 75 yaşındaki İstanbul maşukunun İstanbul öyküsü böyle başlar.

Çocukluğu dedesinin eşeğinin küfesinde kiliselere gitmekle geçen Freely'nin gençliği, babası işsiz olduğu için gazete satmaktan prezervatif fabrikasında çalışmaya kadar çeşitli işlerde çalışmakla sona erer.

II. Dünya Savaşı patlak verince liseyi bitiremeden kendini Amerikan Ordusu'nda denizci olarak bulur:

‘‘17 yaşında orduya katıldım. Savaşa gittim. İki yıl Hindistan, Çin, Akdeniz, Fransa, Almanya'da görev yaptım. Savaştan sonra okula dönmedim, bir yıl bol bol kitap okudum. Savaştan dönenler için açılan özel bir sınava girdim. Kazanan üniversiteye gidebiliyordu. Dört yıl ücretsiz eğitim aldım. Fizikçi olarak çalıştım ta ki New York Üniversitesi'nde başka bir bölümden burs alana kadar. Bitirince 1960'da koşa koşa İstanbul'a taşındık.’’

Askerlerin üniversite eğitimi görmesini sağlayan kanun Freely'nin yaşamının dönüm noktası olmakla kalmaz, İstanbul'a olan aşkını ona itiraf etmesi için de vesile olur.

Freely önce Robert Kolej'de fizik öğretmenliği yapar. Burada İstanbul ve Türkiye ile ilgili bulduğu her şeyi okur. 1972'de İstanbul ile ilgili ilk kitabını yazar. Hilary Sumner-Boyd ile yazdığı bu kitabın adı ‘‘Strolling Through Istanbul: A guide to the city’’. Yani yanına birini alıp İstanbul'u gezmek isteyenler için bir şehir rehberi.

Birçoğu altı baskı yaptı

O yıldan bu yana Freely, neredeyse her yıl bir kitap yazar; hatta bazı yıllar birkaç kitap. Bugün 30'un üzerinde kitabı var. Türkiye hakkında 20, kalanı da başta Yunanistan olmak üzere başka ülkeler ile ilgili kitaplar. Birçok kitabı çeşitli dillere çevrilmiş, kitapları 27 yıldır yok satıyor. Birçoğu altıncı baskısını yapmış:

‘‘Rehber kitap çok fazla. Ama ilk kitabım İstanbul ile ilgili bilgi vermekle kalmıyor. Kenti gezerken biriyle yürümeniz lazım, sohbet etmeniz gerek. Artık bunu yapmıyorlar. Bu tür kitaplar yüz yıl önce yazılırdı, artık yok. Hilary önemli bir yazardır. Birlikte kaleme almış olmamız çok güzel.’’

Freely, İstanbul'a olan aşkını önce rehber kitaplarda anlatır, sonra da tarih kitaplarında.

O, kenti gördü

Freely çok iyi Türkçe bilmiyor. Onca kitabı tarihi iyi bildiği için değil, ayrıntıları iyi gözlemlemesi sayesinde yazmış:

‘‘Türkçem kötü, ama tarihi iyi biliyorum. Osmanlı tarihi, detaylar için önemli. Mektuplar öyle değerli ki. Konsolosların resmi yerlere yazdığı mektuplar, bir aşığın maşukuna yazdığı mektuplar...’’

Geçtiğimiz aylarda sinemalarda gösterilen ve başrolünde Julia Roberts ve Hugh Grant'ın oynadığı ‘‘Nothing Hill’’ filminde bir sahne vardı. Hugh bir kitapçı. Dükkanına gelen Julia'ya okuması için bir kitap öneriyor. Kamera kitabı gösteriyor: Istanbul: The Imperial City. Yazarı, John Freely:

‘‘Hugh, Julia'ya bu kitabın yazarı İstanbul'u gördü diyor. Filmdeki gerçek bir kitapçı. Benim arkadaşım. Filmi yaparken sanırım o kitabı kullanmalarını önerdi.’’

John Freely'nin kitaplarıyla yalnız İstanbullu İstanbulu tanımakla kalmıyor; havaalanından İstanbul'a giren hemen her yabancı turistin elinde Freely'nin kitabı var. Bitmedi! Freely İstanbul hakkında çeşitli dergilere makalaleler de yazıyor. Geçtiğimiz aylarda National Geographic Traveller Dergisi dünyadaki 50 en ilginç şehir ile ilgili bir baskı yaptı. İstanbul ile ilgili makaleyi kaleme alan ise Freely idi.

Freely'nin son kitaplarından biri de yüzlerce küçük odada kadınların barındığı haremi anlatıyor. Adı ‘‘Inside the Seraglio: Private Lifes of the Sultans/Sarayın İçinden: Sultanların Özel Yaşamları.’’ Sultanların aşk hayatını anlatan kitap bazı eleştirmenlerce bilgiler yetersiz gerekçesiyle eleştirilse de kapalı kapılar ardındaki bir dünyayı araladığı için önemli.

1960-1796'ya kadar yaşadığı yerden 12 yıllığına ayrılıp 1988'de dönen Freely Çiçek Pasajı'nı, Pano'yu ve birçok yeri değişmiş bulmuş. Ama insanlarını değil. Yine de 1974'de yazdığı ‘‘Stamboul Sketches’’ adlı kitabını ‘‘İstanbul'un hikayesinden neleri kaybettik’’ diye çok azını değiştirerek yeniden yazacak. Freely ‘‘İstanbul hep değişiyor ama birşey hep aynı kalıyor, insanlığı. İstanbul insan bir kent ve hep de öyle kalacak.’’

75'lik Freely yazıyor

Freely'nin yeni tamamladığı Robert Koleji'nin tarihçesi gelecek yıl Yapı Kredi Yayınları'ndan çıkacak. Amerikan Kız Koleji ve Boğaziçi Üniversitesi'nin tarihçeleri de bitmek üzere. Ayrıca Mareşal Fevzi Çakmak'ın torunu Ahmet Çakmak ile İstanbul ve Bizanslılar konulu bir kitap üzerinde de çalışıyor. Gelecek yıl Cambridge Üniversitesi Yayınları'ndan çıkacak. Son projesi 5. Murad'la ilgili:

‘‘Sultan 5. Murad'ın hayatını yazmak istiyorum. Sadece üç ay padişahlık yapmış. Deli diye Çırağan Sarayı'na kapatmışlar. Kendine bir hayat kurmuş orada. Çocuklara okuma yazmayı öğretmiş, müzik dersleri vermiş. Kesinlikle çılgın değildi sadece açık görüşlü bir insandı. Sultan olup da yaşayacağı hayattan daha ilginç bir yaşantısı oldu. 30 yıl sarayda yaşadı.’’

Freely'i halen fizik öğretmenliği yaptığı Boğaziçi Üniversitesi'nin lojmanlarında kitap yazarken bulduk. Kitap bitmek üzere. ‘‘Sabbatai Şevi: Mystical Messiah.’’ Osmanlı İmparatorluğu'nda bundan 300 yıl önce Yahudi iken Müslüman olan dönme bir mesihin öyküsünü anlatıyor.

Peki Freely nereden besleniyor? Hemen yanıtlıyor:

‘‘Boğaziçi Üniversitesi'nde harika bir kitaplık var. Dünyada en iyi kitapların olduğu koleksiyonlardan biri. İstanbul tarihi, Bizans kiliseleri ve Osmanlı camileri. Hep bu üniversitedeki öğretim görevlileri tarafından yazılmış. Bu üniversite, şehrin tarihi için her zaman ilk çalışma yerim olmuştur. Ama ana kaynağım kentin kendisi. Kenti kent yapan 2 bin yıl önce kurulmuş olması değil, Balkanlar'dan Anadolu'dan insanlar gelmesi, burada birarada yaşaması.

Hangi insanlar olduğunu sorduğumuzda, cevabı hazır: ‘‘Babaları, dedeleri, delileri, çocuk oyunları ile karınca ezmez insanlar. Pano Meyhanesi'nde tanıştığım insanlar. Gerçek kent burası. Kilise ya da camisinden söz etmiyorum. Bu şehir asla değişmez, 2 bin yıl önce nasılsa yine o canlılık aynı. Yaşayan insanların canlılığı...’’

Freely'nin gözde İstanbul kitapları

Istanbul: A Brief Guide-1972.

Stamboul Sketches-1974.

Blue Guide Istanbul-1983.

The Bosphorus-1993.

Istanbul: The Imperial City-1996.

Saltanat Şehri İstanbul-1999.