İspanya: Osmanlı'ya sığınan Yahudilere vatandaşlık daveti

Gerry Hadden
Public Radio International

15. yüzyılda ünlü İspanya Engizisyonu başlamadan önce İspanya'da 300 bin Yahudi yaşıyordu. Dünyanın en büyük Yahudi cemaatlerinden biriydi bu.

Bugün sayıları 40-50 bin civarında, ama bu sayı hızla artma potansiyeli taşıyor.

Kasım ayında İspanya Adalet Bakanı Alberto Ruiz-Gallardon bir açıklama yaparak Sefarad Yahudileri olarak bilinen İspanya kökenli Yahudilerin torunlarına İspanyol vatandaşlığı ve pasaportu verilmesi planından söz etti.

Gallardon, "İspanya'nın geçmişini yeniden keşfetmek için yaptığı bu uzun yolculukta, bunun kadar duygulandırıcı olay sayısı fazla değil" diyerek yaptı bu açıklamayı.

Yahudi kökenini kanıtlayan herkes vatandaşlık başvurusunda bulunabilecekti.

Bu haber dünyadaki Sefarad Yahudileri arasında hızla yayıldı.

İspanya'da başvuruları değerlendiren Yahudi Cemaatleri Federasyonu, açıklamayı takip eden ilk ay içerisinde 6 bin başvuru aldıklarını, başvuru sahipleri arasında ABD Kongresi'nden bir üyenin de bulunduğunu belirtiyor.

'Sefarad kökenli herkese vatandaşlık'

Federasyon'un Genel Sekreteri Mauricio Toledano, İspanya hükümetinin hâlâ projenin ayrıntıları üzerinde çalıştığını ve yeni yasa parlamentoya sunulduğunda, şimdi Yahudi olsun olmasın, Sefarad kökenli herkese vatandaşlık hakkının verilmesini beklediklerini söylüyor.

New York Times gazetesinin Paris muhabiri, ABD vatandaşı Doreen Carvajal "İlk tepkim bunun çok heyecan verici ve adil bir girişim olduğu yönündeydi.

Benim açımdan romantik bir olguydu. Şiirseldi. Eşime 'Pasaport almaya çalışacağım, böylece bir çember kapanmış olacak' dedim" diyor.

Carvajal Katolik olarak yetişmiş; birkaç yıl önce ise Sefarad Yahudi kökenli olduğunu keşfetmiş. Bu arayışını kitaplaştırmış: "Unutan Nehir: Modern Bir Hayatta Kalma, Kimlik ve Engizisyon Hikâyesi" adıyla.

Fakat İspanya'daki Federasyon ile irtibata geçtiğinde, Katolik olduğu için vatandaşlık başvurusu kapsamına şimdilik girmediğini öğrenmiş.

Carvajal'ın ailesi, İspanya'da Engizisyon döneminde din değiştirmek zorunda kalan üçte bir Yahudiden birisiymiş.

İspanyol vatandaşlığı için yeniden Museviliğe geçmesi gerektiği söylenmiş.

"Bu da başka bir zorlama gibi geldi. Daha önce din değiştirmeye zorlananların yeniden aynı şeye maruz kalması sözkonusu. Peki ya laik bir Yahudiyseniz ne olacak?" diye soruyor.

Osmanlı'ya sığınan Yahudiler

15. yüzyıl boyunca İspanya'dan 100 bin Yahudi kaçtı. Bazıları Kuzey Afrika'ya gitti, ama çoğu Osmanlı İmparatorluğu topraklarında İstanbul, İzmir, Selanik ve Safed kentlerinde yerleşti.

Bugün Türkiye'deki Yahudilerin % 90'ı Sefarad Yahudisi.

İstanbul'da otomobil ticareti yapan 55 yaşındaki Roni Rodrigue İspanyol pasaportu için başvuru yapmış bile. "Vatandaşlık hakkım varsa neden olmasın dedim" diyor.

Başvurusunu dört yıl önce, daha önceki bir proje kapsamında yapmış ve evraklarını 11 ayda almış. Ama yıllardır bekleyen arkadaşları da var.

Rodrigue İspanya'ya iki kez gitmiş. Oraya yerleşmeyi düşünmüyor. Ama hâlâ bir bağı olduğunu düşünüyor.

Ölmekte olan bir dili, Ladino dilini konuşuyor. Sefarad Yahudilerinin konuştuğu, eski İspanyolca kökenli, İbranice ile yerleştikleri ülkelerin dillerinden sözcükleri de almış bir dil.

Rodrigue'nin annesi ile babası birbiriyle Ladino konuşmuş ama yeni kuşaklar öğrenmemiş bu dili.

İngiltere'den bir Sefarad Yahudisi "Gönlümde hâlâ İspanyolum" diyor. İspanya'da ev yaptırıyormuş, hatta mezarı için bile bir yer satın almış. Vatandaşlık başvurusu ile ilgili yeni düzenlemelerden yararlanmayı umuyormuş.

Daha önce bir başvuru hazırlığı olmuş, ama İngiliz vatandaşlılğından çıkması gerektiğini öğrenince başvurusunu geri çekmiş. Yeni düzenleme yasalaşırsa çifte vatandaşlık mümkün olacakmış.

2. Beyazıt: "Ferdinand Yahudileri nasıl kovar?"
İspanya'nın 1492'de Yahudileri kovmasının ülke ekonomisi üzerinde yıkıcı etkileri olmuş. Yahudilerin çoğu varlıklı tekstil tüccarı, mücevherci ve tefeci imiş.
Barcelona Üniversitesi'nden tarihçi Maria Josep Estanyol şöyle diyor:

"Dönemin Osmanlı İmparatorluğu Sultanı (2. Beyazıt), Ferdinand gibi büyük bir İspanyol kralının nasıl olup da bu kadar zenginlik kaynağı olan Yahudilerden vazgeçip kendisine bıraktığını anlayamadığını ifade etmiş.

"Sultan, imparatorluğuna zenginlik kazandıran Yahudi ailelerin gelmesinden oldukça memnunmuş."

Yıllar boyunca Sefarad Yahudileri'nin geri dönmesine izin verilmesi için bir hareket gelişti. Fakat İspanya hükümetinin bu olayı bugün neden gündeme getirdiği bilinmiyor.

Teorik olarak bu Yahudilerin geri dönmesinin İspanya'nın daralan ekonomisini canlandırabileceği söylenebilir.

Ama Estanyol çoğunun İspanya'ya döneceğinden şüpheli.

"Durumun vahimliği göz önünde bulundurulursa, İspanya'ya dönülmemesi yönünde tavsiyede bulunurdum" diyor.

Bazıları ise geçen yıl Filistin'in Birleşmiş Milletler'de gözlemci devlet statüsü oylamasında lehte oy kullanmasının ardından İspanya'nın israil'i yumuşatmak amacıyla böyle bir girişimde bulunduğunu iddia ediyor.

Amacı ne olursa olsun, bazı Müslüman alimler bu girişimi haksızlık olarak değerlendiriyor. Kendi atalarının da Engizisyon döneminde İspanya'dan sürüldüğünü, ama kimsenin kendilerini davet etmediğini söylüyorlar.