İdamının üzerinden 50 yıl geçti

Başbakanlığı döneminde ekonomi ve dış politika açısından birçok önemli çalışmaya imza atan Menderes'in idamından 4 yıl sonra yapılan seçimlerde kendini Demokrat Parti'nin devamı olarak tanıtan Adalet Partisi tek başına iktidar oldu.

1899'da Aydınlı varlıklı bir çiftçinin çocuğu olarak doğan Menderes, İzmir Amerikan Koleji'nden mezun oldu. I. Dünya Savaşı'nda yedeksubay eğitimi gören fakat hastalandığı için cepheye gidemeyen Menderes, İstiklal Savaşı'na katılarak madalya aldı. İzmirli Evliyazade Fatma Berin Hanım ile evlenen Menderes'in Yüksel, Mutlu, Aydın adında üç oğlu oldu.

Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden 1935 yılında mezun olan Menderes, 1931 seçimlerinde CHP'den Aydın milletvekili seçildi.
Atatürk'ün ölümünden sonra CHP Genel Başkanı olan İsmet İnönü'nün “üretim araçlarını devletleştirme” faaliyetlerine karşı çıkan ve TBMM'deki en sert çıkışını “Çiftçiyi Topraklandırma Yasası” görüşmelerinde yapan Menderes, muhalefeti nedeniyle 1945 yılında CHP'den ihraç edildi.

CHP'den birlikte ihraç edildiği Celal Bayar, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan ile 7 Aralık 1945'te Demokrat Parti'yi kuran Menderes'in partisinin ilk katıldığı seçimi CHP, yüzde 85 oy oranıyla kazandı.

DÜŞEN UÇAĞINDAN YARA ALMADAN KURTULDU

Menderes'in partisinin katıldığı ikinci seçimlerden önce Seçim Yasası değiştirilerek “açık oy-gizli tasnif” sistemi yerine “gizli oy-açık tasnif” sistemi ve yargı güvencesi getirildi. 14 Mayıs 1950'de yapılan seçimlerde DP yüzde 52.7, CHP ise yüzde 39.4 oy aldı.

TBMM başkanlığına Refik Koraltan, Cumhurbaşkanlığına DP Genel Başkanı Celal Bayar seçildi. Bayar, Menderes'i başbakan olarak görevlendirdi.
DP, Mayıs 1954'te yapılan seçimlerde ise oyların yüzde 57'sini alarak iktidarını tek başına devam ettirdi. 27 Ekim 1957 seçimlerinde yüzde 48 oy alan DP'den 424 milletvekili Meclis'e girdi.

Menderes'in Başbakan olarak tek başına iktidarda bulunduğu 1950-1960 döneminde Türkiye ekonomisi ortalama yıllık yüzde 7.8 oranında büyüdü ve Türkiye'nin GSMH'si Dünya toplamının binde 6.43'ünden, binde 7.52'sine yükseldi.

Dış politikada önemli çalışmalara imza atan Menderes'in uçağı, 17 Şubat 1959'da Kıbrıs konusunda Yunanistan ile imzalanan ikili antlaşmanın ardından üçlü görüşmeler için Birleşik Krallık'a gidişi sırasında Londra Gatwick Havalimanı yakınlarında alçalırken düşüp parçalandı. Menderes bu kazadan yara almadan kurtuldu.

Bu arada DP'nin, Vatan Cephesi'ni kurması ve radyoda her gece Vatan Cephesi'ne katılanların isimlerinin okunması, 1960 yılında muhalefet ve iktidar arasındaki ilişkileri kopma noktasına getirdi. TBMM tarafından, “askeri darbeyi teşvik ettiği” gerekçesiyle İsmet İnönü'ye 12 oturum Meclisten men cezası verildi, CHP Meclis Grubu'nun duruma itiraz etmesiyle olaylar iyice büyüdü. Öte yandan Meclis dışında üniversitelerde de hükümete karşı protestolar düzenleniyordu.

“ÖLMEK İSTEDİ AMA...”

Kurmay Albay Alparslan Türkeş, 27 Mayıs 1960 sabah saat 4.00'te radyoda okuduğu bildiride, TSK'nın yönetime el koyduğunu duyurdu.
Adnan Menderes, aynı gün yurt gezi kapsamında bulunduğu Kütahya'da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara'ya götürüldü ve daha sonra diğer tutuklu DP üyeleriyle Yassıada'da hapsedildi. Menderes ve diğer DP üyeleri, Yassıada'da kurulan Yüksek Adalet Divanı tarafından yargılanmaya başlandı. Yapılan oturumlar her gece radyoda “Yassıada Saati” programında halka duyuruluyordu.
Menderes, aralarında “Örtülü Ödenek Davası”, “6-7 Eylül Olayları”, “Vatan Cephesi” gibi 13 ayrı davadan yargılandı ve “Bebek Davası” dışındakilerden suçlu bulundu.

Yüksek Adalet Divanı, 9 ay 27 gün süren yargılama süreci sonunda 14 kişinin idamına, 31 kişinin de ömür boyu hapse mahkum edilmesine karar verdi. Birçok yabancı ülke liderinin, idamların durdurulması için Cemal Gürsel başkanlığındaki Milli Birlik Komitesine defalarca çağrıda bulunması üzerine Komite, Celal Bayar, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Zorlu dışındakilerin idam cezasını affetti. Celal Bayar'ın cezası yaş haddi nedeniyle ömür boyu hapse çevrildi.

Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan 16 Eylül 1961'de sabaha karşı, o gün başarısız bir intihar teşebbüsünde bulunan Adnan Menderes ise İmralı Adası'nda 17 Eylül 1961'de sağlık muayenesini yapan doktor heyetinden sağlam raporu alındıktan sonra saat 13.21'de idam edildi.

Menderes, idam edilmeden önce yazdığı son mektubunda şu satırlara yer verdi:
“Sizlere dargın değilim. Sizin ve diğer zevatın iplerinin hangi efendiler tarafından idare edildiğini biliyorum. Onlara da dargın değilim. Kellemi onlara götürdüğünüzde deyiniz ki, Adnan Menderes hürriyet uğruna koyduğu başını 17 sene evvel almadığınız için sizlere müteşekkirdir. İdam edilmek için ortada hiçbir sebep yok. Ölüme kadar metanetle gittiğimi, silahların gölgesinde yaşayan kahraman efendilerinize acaba söyleyebilecek misiniz? Şunu da söyleyeyim ki milletçe kazanılacak hürriyet mücadelesinde sizi ve efendinizi yine de 1950'de olduğu gibi kurtarabilirdim. Dirimden korkmayacaktınız. Ama şimdi milletle el ele vererek Adnan Menderes'in ölüsü ebediyete kadar sizi takip edecek ve bir gün sizi silip süpürecektir. Ama buna rağmen duam sizlerle beraberdir.”

İTİBARI 1990'DA İADE EDİLDİ

Ölümünden yalnızca 29 gün sonra yapılan 1961 seçimlerinde Demokrat Parti'nin devamı olduğunu söyleyen Adalet Partisi yüzde 34.8 oy oranıyla 158 milletvekili çıkardı ve yüzde 36.7 oy alan CHP'nin ardından ikinci parti oldu. 1965 seçimlerinde ise Adalet Partisi, yüzde 52.87 oranında oy aldı ve tek başına iktidara geldi.

11 Nisan 1990'da TBMM tarafından kabul edilen bir kanunla Adnan Menderes ve onunla birlikte idam edilen arkadaşlarının itibarları iade edildi. Aynı kanun uyarınca naaşı, 17 Eylül 1990'da dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal ve çok sayıda vatandaşın katıldığı bir törenle İstanbul'da Vatan Caddesi'nde kendisi için yapılan anıt mezara taşındı.

Menderes'in 1958 yılında hizmete açtığı bu caddenin adı, 1994 yılında dönemin Büyükşehir Belediye Başkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın teklifiyle Adnan Menderes Bulvarı olarak değiştirildi.

Adnan Menderes'in adı İzmir'deki uluslararası havalimanına, Aydın'da kurulan üniversiteye ve Türkiye'nin birçok şehrinde çeşitli caddelere verildi.