Hastalık etkeni olabilecek böcekler ve diğer hayvanlar nelerdir?

Vektör vasıtasıyla geçen hastalıkların coğrafi dağılımı, vektörün ekolojik ihtiyaçlarına bağlıdır. Su, birçok vektör için kilit rol oynamaktadır. Bu yüzden, yağış miktarına bağlı olduğu için vektör yoluyla geçen hastalıklar mevsimliktir. Sıcaklık da, vektörlerin dağılımını yükseklik ve enlemle kısıtlayan kritik bir faktördür.

Başlıca Hastalık Vektörleri ve Bulaştırdıkları Hastalıklar
Su Salyangozları: Şistosoma Enfestasyonu
Karasinekler: Nehir Körlüğü
Pireler: Veba
Sivrisinek (Aedler): Sarıhumma-Dang Humması - Rift Valley Humması - Chikungunya Hastalığı
Sivrisinek (Anofeller): Sıtma Lenfatik Filariazis
Sivrisinek (Culex): Japon Ensefaliti - Batı Nil Humması - Lenfatik Filariazis
Tatarcıklar: Leishmaniasis - Tatarcık humması (Phlebotomus humması)
Keneler: Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi - Lyme Hastalığı - Bahar-Yaz Ensefaliti - Tekrarlayan Humma (Borrelyoz) - Benekli Humma ve Q Humması Gibi Rickettsia Hastalıkları Tularemi
Çeçe sinekleri: Uyku Hastalığı (Afrika Tripanosomiyazı)
Triatomine Tahtakuruları: Chagas Hastalığı (Amerikan Tripanosomiyazı)
Vektörlere karşı korunma

Böcek uzaklaştırıcılar, açıkta kalan cilde ve giysilere, insan/ vektör temasını önlemek üzere tatbik edilen maddelerdir. Bir uzaklaştırıcıdaki aktif madde (genellikle dietiltoluamit, DEET) böceği uzaklaştırır ancak öldürmez. Boyun, el ve ayak bilekleri tatbik için hedef bölgelerdir, ancak bu esnada maddeyi cildin mukoz zarlarına temas ettirmemeye dikkat ediniz. Böcek uzaklaştırıcılar, yüze sıkılmamalı veya göz kapakları ve dudaklar gibi yerlere sürülmemelidir. Bu maddeler; hassas, güneşten yanmış veya hasarlı cilt ya da derin cilt kıvrımlarına tatbik edilmemelidir. Ürün cilde uygulandığı zaman, uzaklaştırıcı etkisi 15 dakikadan başlayıp 10 saate kadar sürebilir, bu süreyi etkileyen etkenler; iklim ve nem, ürünün formülü ve vektör türleridir. Bu yüzden, uygulamanın tekrarlanması gerekebilir. Ürün giysilerin üzerine tatbik edildiğinde uzaklaştırıcı etki daha da uzun sürmektedir. Uzaklaştırıcılar üreticinin talimatlarına kesinlikle uyuyarak kullanılmalı ve, özellikle de küçük çocuklar için, önerilen dozaj kesinlikle aşılmamalıdır.

Akşamın erken saatlerinde tatbik edilen uzaklaştırıcının yanı sıra bir de sineklerin geçemeyeceği bir ağ (cibinlik) altında uyumak tavsiye edilen yöntemdir.

Sinek bobinleri, bilinen en iyi haşarat vaporizatörüdür, etken maddesi ise genellikle sentetik bir piretiroittir. Bir bobin, oda özellikle cereyanlı olmadıkça, normal bir yatak odasında bir gece geçirmek için yeterlidir. Daha ileri bir versiyon olan ve elektrikle çalışan bir haşarat matı, elektrikle ısıtılmış ızgaraya konur ve haşaratın buharlaşmasını sağlar.

Böcek spreyleri, hızlı bir yere serme ve öldürme için çok etkili ilaçlardır. Bu spreyler, bir odada aerosol yaratmak üzere bir haşarat ilacı ve ileriye iten bir kuvvetten oluşur. İç uyuma mekanları yatma vaktinden önce spreylenmelidir. Kalıntı veya iz bırakan etkisi yoktur, ancak; bir odayı ilaçlamak o odayı böceklerden tamamen arındırır fakat bu etki kısa süreli olabilir. Sprey sıkmak ve bir bobin ya da vaporizatör veya sineklerin geçemeyeceği bir ağ kullanmak gibi kombine yöntemler daha çok tavsiye edilir.

Koruyucu giysiler giyme de vektörlerin günün aktif halde bulundukları saatlerinde dışarıya çıkıldığında etkili bir metottur. Giysinin kalınlığı çok önemlidir ve cildin açıkta kalan yerlerinin tümüne uzaklaştırıcı tatbik edilmiş olmalıdır. Giysilerin üzerine sürülen/sıkılan böcek uzaklaştırıcılar, cilde uygulandıklarındakinden daha uzun süreli etki gösterirler. Giysilere permetrin veya etofenproks sıkılması/sürülmesi, sineklerin elbise üzerinden ısırmasını önlemek için ekstra koruma sağlar. Bu tip maddeler bazı kumaşlara hasar verebilir, bunun için etiketteki talimatlara uyulmalıdır. Kenenin bol olduğu bölgelerde, ayakları korumak amacıyla bir uzaklaştırıcı kullanımının yanı sıra bir de bot giyilmesi yararlı olacaktır.

Sinek geçirmeyen ağlar yolcuların çoğu için en iyi çözümdür. Bu ağlar, haşarat ilacı ile birlikte veya ilaç olmaksızın kullanılabilir. İlaçla doyurulmuş ağlar çok daha etkilidir. Ticari olarak satılan ağlar, sentetik piretiroit grubuna ait haşarat ilaçları ile doyurulur. Örgü genişliği ve kuvveti çok önemli özelliklerdir: Örgü genişliği 1.5mm'den az olmalıdır. Sinek ağını doğru bir biçimde kullanmak çok önemlidir. Hiçbir yerinde delik ve içerde de hiçbir sineğin olmadığından emin olunduktan sonra ağ, yatak örtüsünün altına sıkıştırılmalıdır. Portatif karyola ve küçük yataklarla kullanılmak üzere ağlar da mevcuttur. Bebekler de, gün batımı ve şafak sökmesi arasında, ilaçlanmış sinek ağı altında mümkün olduğunca tutulmalıdır.

Çadırlarda kamp yapan yolcuların sinek bobinleri, uzaklaştırıcıları ve siperlerinden oluşan bir kombinasyon kullanmaları gerekir. Çadır siperlerinin ağ genişliği genellikle 1.5 mm'yi aşmaktadır, bu yüzden özel sinek perdeleri yerleştirilmesi gerekir.

Klima da sinekleri ve diğer böcekleri odadan uzak tutan etkili bir yöntemdir. Klimalı otellerde, diğer önlemlerin iç mekanlarda alınmasına gerek yoktur.

Memeliler

Hayvanlar genellikle insanlarla temas içinde bulunmaktan kaçınma eğilimindedirler ve kışkırtılmadıkça da saldırmazlar. Ancak bazı etoburlar agresif olabilir ve saldırabilirler. Kuduz olan hayvanlar daha çok saldırgan olur ve kışkırtılmadan da saldırabilirler. Vahşi hayvanlar da eğer arazilerine izinsiz girilmişe saldırganlaşabilirler, bu durum özellikle de yavrular korunuyorsa daha da ciddi olabilir. Hayvan ısırıkları önemli hasarlara neden olabilir ve ayrıca hastalık bulaşmasına da yol açabilir.

Önlemler

Kuduzun olduğu bölgelerdeki evcil hayvanlarla doğrudan temastan ve tüm vahşi ve kafesteki hayvanlarla temastan kaçınınız. Bir hayvanı ürkütecek, korkutacak veya tehdit edecek davranışlarda bulunmayınız. Eğer önemli bir kuduz riski önceden sezilebiliyorsa, yolculuk yapmadan önce tıbbi danışmanlık alınız. Yanında hayvan taşıyan yolcular, uluslararası sınırlardan geçirebilmeleri için köpeklerini (bazı ülkeler için kediler de dahil olmak üzere) kuduz aşısı yaptırmış olmaları gerektiğini bilmelidirler. Kuduz vakalarının görülmediği bazı ülkelerin ek gereklilikleri vardır. Bir yolcu hayvanını yurt dışına çıkarmadan önce, gideceği ve transit geçiş yapacağı ülkelerin yönetmeliklerini araştırmalıdır.

Yılanlar, akrepler ve örümcekler

Tropikal ve astropikal alanlara ve çöl gibi yerlere giden yolcular zehirli yılanlar, akrepler ve örümceklerin mevcut olabilme ihtimalini düşünmelidirler. Ziyaret edecekleri yerdeki bu tip riskler hakkında yöresel bilgiler almalıdırlar. Zehirli türlerin çoğu geceleri faaliyete geçerler.

Zehirli bir yılan, akrep ya da örümcek tarafından zehirlenmek, derhal bakım gerektiren tıbbi bir acillik durumudur. Hasta mümkün olduğunca çabuk bir biçimde en yakın sağlık kurumuna götürülmelidir. İlk yardım tedbirleri; toksinin vücuda yayılmasını ve doku hasarını sınırlandırmak üzere, etkilenen uzvun atellerle birlikte sabit ancak sıkı olmayan bir şekilde bandajlanarak hareket ettirilmemesini gerektirir. Ancak ısırık çevresinde şişme ve doku hasarı mevcutsa bandajlama tavsiye edilmez. Diğer geleneksel ilk yardım yöntemleri (yarayı kesip emme, turnike ve komprese etme) zararlıdır ve kullanılmamalıdır.

Panzehir kullanma kararı sadece kalifiye bir tıp personeli tarafından alınabilir, ancak bu da bir sağlık kurumunda gerçekleşmelidir. Panzehir, sadece kendi özgüllük aralığındaki hayvan türleri tarafından ısırılan kişilerde kullanılmalıdır.

Önlemler

Zehirli yılanlar, akrepler ve örümceklerin bulunma olasılığına karşı bölgeden tavsiyeler edininiz. Zehirli yılanlar, akrepler ve örümceklerin bulunabileceği arazilerde yalın ayak ya da açık terliklerle yürümeyiniz, bunun yerine bot veya kapalı ayakkabı ve pantolon tercih ediniz. Elinizi yılanların, akreplerin ve örümceklerin saklanmış olabileceği yerlere sokmayınız.
Dışarıda bulunduğunuz gecelerde özellikle dikkatli olun. Ayakkabılarınızı ve giysilerinizi giymeden önce, içlerine yılan, akrep veya örümcek girmiş olma ihtimaline karşı iyice inceleyiniz.

Su hayvanları

Yüzücüler ve dalıcılar da; murana, yılanbalığı, dikenli uyuşturan balığı, çarpan balığı, iskorpit, taş balığı, pirana, fok ve köpekbalığı gibi suda yaşayan hayvanlar tarafından ısırılabilmektedir. Ayrıca; deniz anası, ateş mercanları, deniz anemonları gibi cnidaria türleri ve ahtapot gibi suda yaşayan omurgasızlar tarafından da sokulmaya maruz kalabilirler. Tehlikeli su hayvanlarından gelen hasarlar aşağıdaki nedenler sonucu oluşur:

Yıkanırken veya sığ suda oynarken zehirli bir organizmanın yanından geçmek.
Dikenli uyuşturan balığı, çarpan balığı ve deniz kestanesine basmak.
Deniz-kıyı keşifleri sırasında zehirli organizmaları ellemek.
Su kenarında bulunurken veya yüzerken büyük hayvanların bölgesine girmek.
Yırtıcı hayvanların avlandığı sularda yüzmek.
Suda yaşayan tehlikeli canlıları engellemek veya kışkırtmak.

Önlemler

Bölgede tehlikeli su hayvanlarının bulunup bulunmadığına hakkında bilgi edininiz.
Yırtıcı hayvanların saldırmasına neden olacak kışkırtmalarda bulunmayınız.
Su kenarında ve kıyıya yakın yerlerde ayakkabı ile yürüyünüz.
Sudaki deniz anaları ve kumsaldaki ölü deniz analarına dokunmamaya gayret ediniz.
Timsah istilasında olan sularda yürümekten, yüzmekten, suyla oynamaktan yılın tüm zamanları dahil kaçınınız.
Zehirli bir hayvan tarafından sokulduktan ya da ısırıldıktan sonra tıbbi yardıma başvurunuz.
Tedavi

Suda yaşayan hayvanlar tarafından zehirlenme durumunda; tedavi, bir yara, delinme veya lokal bir cilt reaksiyonu (ör: kırmızı döküntü) olup olmama durumuna göre değişir. Dikenli balık tarafından delinen yerler, sıcak su içinde tutulur ve dikenler çıkarılır, bu işlemden sonra bu yerler dikkatlice temizlenir ve antibiyotik tedavisi uygulanır (taş balığı ise panzehir de kullanılır). Delik yerler bir ahtapot ya da deniz kestanesi tarafından oluşturulmuşsa; tedavi, ısıya maruz bırakma haricinde, temel olarak aynıdır.