Güçlü bellekler daha çok acı çekiyor

Åžaşırtıcı bir araÅŸtırmanın sonuçlarına göre, bellek zayıfladıkça insanın aÄŸrıya duyarlığı da azalıyor. Çünkü beyin, her türlü aÄŸrı ve acıdan öğrenerek bütün bu bilgileri bellekte depoluyor ve gerektiÄŸi anda da kullanıyor.Bilimden belleÄŸinizi güçlendirmek için beklentilerimiz var. YaÅŸlılık veya unutkanlığın anılarınızı silmemesi için önlemler almak istiyorsunuz. BelleÄŸi güçlendiren ilaçlara baÄŸlanan umutlar da artıyor. Ancak araÅŸtırmalar ilerledikçe belleÄŸi güçlendirmenin de bir bedeli olduÄŸu ortaya çıktı. Bu bedel ne yazık ki oldukça yüksek. Kısaca, bellek güçlendikçe acıya duyarlılık artıyor. Sinir sisteminin acıya nasıl tepki verdiÄŸini araÅŸtıran bilim adamları, öncelikle anıların oluÅŸumunu yönlendiren sistemin baÄŸlantılarının gizini çözmekle iÅŸe baÅŸladı. Ä°lkel organizmalarda acı veren uyarılar, öğrenme olgusunun en temel ÅŸeklini temsil eder. Bellek olmazsa aÄŸrı da olmaz. Ancak aynı ÅŸekilde aÄŸrı olmasaydı bellek de evrimini tamamlayamazdı. Yani, öğrenme sistemlerimizin tümü, bu temel yaÅŸam mekanizmasına dayanıyor.Anahtar öğrenmedeAÄŸrı ve öğrenme arasındaki bu baÄŸlantının gizi aydınlandıkça ortaya ÅŸaşırtıcı sonuçlar çıkıyor. ÖrneÄŸin Alzheimer hastalarına verilen bellek güçlendirici ilaçların, hastanın aÄŸrılarını artırması bu beklenmedik sonuçlardan biri. Ayrıca bu konunun ayrıntılarına inildikçe bazı insanların durup dururken niçin acı çektiklerini açıklamak mümkün olabilecek. Yeni çalışmalar, acılı anıların nasıl oluÅŸtuÄŸunu moleküler temelde açıklarken, acı ve aÄŸrının tedavi yöntemleri konusunda da yol gösterecek. Åžu bir gerçek: öğrenme olgusu tersine çevrildiÄŸi zaman aÄŸrı veya acı da ortadan kalkalabilir.Uyarı öğretiyorYaklaşık 20 yıl önce Harvard Ãœniversitesi Tıp Fakültesi'nden Clifford Woolf, omurilikteki nöronların uzun süreli aÄŸrı sinyallerine yanıt verirken aşırı duyarlılık kazandığını ortaya çıkarttı. Nöronlar, sensorlardan gelen ve daha önce tanımadığı -ilk kez karşılaÅŸtığı- aÄŸrı sinyallerini beyne iletir. Bu da kısmen, çürümüş yerlerin niçin aÄŸrıdığını veya güneÅŸ yanığına maruz kalmış derinin niçin duyarlılık kazandığını açıklar. DuyarlılaÅŸma ayrıca kronik aÄŸrıları, artrit, kanser veya diyabet aÄŸrılarından da ayrılır. DuyarlılaÅŸma beyinde deÄŸil, omurilikte baÅŸlamasına karşın, öğrenmeye benziyor. Sinirsel sinyalizasyonu güçlendirme çalışmaları, yeni anıları nasıl depoladığımız ile ilgili teorilerin temelini oluÅŸturdu. Bir deney hayvanının acı veren bir uyarıya maruz kalması, hayvanın bu uyarıya karşı aşırı duyarlılık kazanmasına ve benzer bir uyarıyı çaÄŸrıştıran durumlardan uzak durmasına yol açar. Bu da evrimin en temel mekanizmalarından biri olup, genel anlamda, uyarıları (bu anlamda aÄŸrıları) anımsama yeteneÄŸini geliÅŸtirir. Woolf'a göre aşırı duyarlılık ve bellek, bir bilgiyi depolamanın yalnızca farklı iki yoludur.AÄŸrı ''bellekleri'' oluÅŸturma yeteneÄŸimiz, geçmiÅŸte yaÅŸadıklarımızın sık sık gündeme gelip güçlenmesi sonucu geliÅŸir. Bazı insanların hastalık veya kazalardan sonra acıya duyarlılıkları artar. Bu öyle bir noktaya gelir ki, ortada belli baÅŸlı bir bozukluk görülmeksizin de kiÅŸi aÄŸrı duymaya baÅŸlar. Florida Ãœniversitesi, Tıp Fakültesi'nden Roland Staud'a göre, yoÄŸun aÄŸrı öğrenme süreci, fibromiyalji denilen ve aÄŸrıyı bütün bedenimizde duyduÄŸumuz hastalığın temel nedenlerinden biridir.Ä°laçlar ve aÄŸrıBugüne dek kimse aÄŸrı duyarlılaÅŸmasını tersine çevirecek yöntemi bulmayı baÅŸaramadı. Klasik aÄŸrı kesiciler aÄŸrıyı uyuÅŸturur, ancak duyarlılaÅŸmayı ortadan kaldıramaz. Bu nedenle ilaçların etkisi azalır azalmaz aÄŸrı aynen geri döner. Woolf ve meslektaÅŸları bugün, sinir sisteminin aÄŸrıyı unutmasına veya ilk baÅŸta hiç öğrenmemesine yol açacak moleküler hedeflerin peÅŸine düşmüş durumda. Ne var ki bu hedeflere ulaÅŸmak umdukları kadar kolay deÄŸil, çünkü bu süreçte birden fazla iÅŸlem söz konusu ve tümünün aynı anda durdurulması gerekiyor.Yapılan araÅŸtırmalar sonucunda bilim adamları ilk önce aÄŸrı yollarının uyarıldığı zaman kinaz dedikleri bir enzimi harekete geçirdiÄŸini keÅŸfettiler. BaÅŸlangıçta bu enzimler geçici olarak aÄŸrı sinyallerini taşıyan sinirlerin üzerindeki reseptörleri deÄŸiÅŸikliÄŸe uÄŸratır. Bu aÅŸamada aÄŸrı yaklaşık birkaç dakika kadar güçlendirilmiÅŸ olur. Daha yoÄŸun bir uyarı, genleri harekete geçiren baÅŸka bir olaylar zincirini baÅŸlatmak için yine aynı enzimleri tetikler. Bunun sonucunda hasarı hisseden reseptörlerin ve nörotransmiterlerin sayısı artar. 1500 gen etkileniyorWoolf'a göre aÄŸrı sinyallerinin sinir sistemi içinde yol alması sırasında 1.500 dolayında gen etkilenir. Bu aÅŸamada güçlenen aÄŸrı sinyallerinin etkisi birkaç gün boyunca devam eder.Bu mekanizmanın nasıl çalıştığı anlaşıldıkça, tersine çevirme olasılığı da her geçen gün biraz daha artıyor. Woolf ve ekibi bellek için gerekli olan kinaz enzimlerinin -ERK-, aynı zamanda aÄŸrı duyarlılaÅŸması için de gerekli olduÄŸunu ortaya koydu. Bu enzimin omurilikte bloke edilmesi durumunda gen faaliyetleri durdurulduÄŸu gibi, acı ile ilgili herhangi bir belleÄŸin oluÅŸmadığı görüldü. Hatta daha da ilginci, aÄŸrı ortaya çıktıktan birkaç gün sonra bu enzimin çalışması durdurulursa, gen faaliyetleri tersine çevrilir ve aşırı duyarlılaÅŸma ortadan kalkar. Böylece acı ile ilgili anı unutulmuÅŸ olur.BaÅŸka bilim adamları ERK'in hipokampt'a- beynin bellek ile ilgili olan kısımı- bloke edilmesi durumunda uzun süreli anıların oluÅŸmadığını keÅŸfetti. Böylece aÄŸrı ve belleÄŸin anahtarının ERK'in içinde gizlendiÄŸi kesinleÅŸmiÅŸ oldu.Beyin, kısa vadeli anıları nöronlar arasında sabit baÄŸlantı dalları oluÅŸturarak uzun vadeli anılar haline getirir. Aynı ÅŸekilde aÄŸrıya duyarlı nöronlar yeni dallar oluÅŸturduÄŸu zaman, ÅŸiddetli aÄŸrılara maruz kalan kiÅŸilerin beyinlerinde sabit yollar oluÅŸur. Bilim adamları bu süreci tersine çevirmenin ÅŸimdilik mümkün olmadığını düşünse de çabalarından vazgeçmiÅŸ deÄŸil. Duyarlığı azaltmakAmaç, aÄŸrı kesicileri yalnızca aÄŸrıyı geçirmek için deÄŸil, aÄŸrı duyarlılığını azaltmak için de kullanabilmek. Bu baÄŸlamda aÄŸrı kesicileri hastalığın ilk evrelerinde kullanarak kronik aÄŸrıların ortaya çıkışını geciktirmek mümkün olabilir. Ancak bu durumda hastaların aÄŸrıya farklı bir ÅŸekilde yaklaÅŸmaları gerekiyor. Pek çok kültürde aÄŸrı insan yaÅŸamının çok önemli bir parçası. AÄŸrı kesicileri tavsiye etmeden önce, doktorlar aÄŸrı duyarlılaÅŸmasının ne zaman baÅŸlayacağı konusunda bir tahminde bulunmak zorundadır. Doktorlar ayrıca kronik aÄŸrının yol açacağı tehlikeler ile aÄŸrı kesicilerin yan etkilerinin ve bu ilaçlara bağımlılık kazanma riskinin arasında rasyonel bir denge oluÅŸturmak zorundadır. New Scientist'tde yer alan araÅŸtırma haberine göre (2 Mart 2002) doktorlar ÅŸimdilik aşırı uçlardaki durumlar söz konusu olduÄŸunda önlem almayı tercih ediyor. Â