Gelecekteki sağlığınız hakkında ne bilmek istiyorsunuz?

Kendiniz hakkında daha fazlasını mı bilmek istiyorsunuz? Şimdiye kadar yaptığınız iç gözlem metodunu bir kenara koyun ve kendinizi bilimin ellerine bırakın. Biliyorsunuz ki insanın genom haritası çıkarılmış durumda. Gen haritanız size yalnızca sağlınızla ilgili bilgileri vermekle kalmıyor; aynı zamanda atalarınız, kişiliğiniz, cinselliğiniz, algılarınız, davranış şekilleriniz ve zekánızla ilgili merak ettiğiniz pek çok konuya ışık tutuyor.

New Scientist dergisi insan genomuyla ilgili en yeni gelişmeleri aktardı. Yakın bir gelecekte kendinize ilişkin en zengin bilgi kaynağına ulaşmış olacaksınız, ancak bakalım genleriniz size kendinizi nasıl anlatabilecek?

HASTALIK RİSKLERİNİ ÖĞRENEBİLECEĞİZ

Kişiye özgü gen haritasının bilinmesinin en büyük yararı kalp hastalıkları, Parkinson, diyabet veya inme gibi rahatsızlıklara yakalanma riski taşıyıp taşımadığınız hakkında tahminlerde bulunmanıza yardım etmesi. Böylece önleyici ilaç alıp almamaya karar verebilir ya da yaşam şeklinizi değiştirerek hastalığın gelişimini geciktirebilirsiniz. Şüphesiz gelecek 10 yılda genlerin hangi versiyonlarının hangi özel hastalıklarla bağlantılı olduğu konusunda daha ayrıntılı şekilde öğreneceğiz. Kendi gen haritasına sahip Venter bu konudaki çalışmaların da başını çekiyor. Örneğin kalp krizi riskini minimize etmek için statin denilen kolesterol düşürücü ilaçlar almaya başlamış bile.

Sağlıkla ilgili böyle bir öngörü cazip görünebilir, ancak yol açtığı bazı sorunların da bulunduğu kesin. Örneğin gelecekteki sağlığınızla ilgili elinizde kimi tahminler var, ancak bunlarla nasıl başa çıkacağınızı bilmiyorsunuz. Özellikle uzmanların hastalığınızla ilgili tıbbi bilgi ya da deneyim eksikliği olduğu durumlarda.

Bazı vakalarda spesifik bir mutasyonun bulunması, hastalığın varlığına kesin olarak işaret eder. Sözgelimi bir insanın 4. kromozomunun belirli bir bölgesi kopyalanmış ise o insanda her zaman Huntington Hastalığı gelişir. Buna karşılık DNA dizilimiyle hastalıklar arasındaki ilişki o kadar net değil. Bu gibi durumlarda hastalığın gelişmesi başka genlerin ve çevresel koşulların etkileşimine bağlıdır.

DNA DİZİLİMİ YALNIZCAOLASILIKLARI GÖSTERİYOR

Aslında kişisel genom bilgilerinin temelinde yatan sorun, DNA diziliminin hastalıkların yalnızca olasılıklarını göstermesi. Örneğin, bir genetik varyant insanların yüzde 70’inde zararlı bir etki yaratırken, geride kalan yüzde 30’da görülebilir bir etki yaratmıyor. Dolayısıyla o gene sahip olması insanın öngörülen hastalığa yakalanacağı anlamına gelmiyor. Özetle, genetik tahminlerin şöyle bir çarpıklığı var: Bazı insanlar bu öngörülerden büyük ölçüde yarar sağlarken, bazıları en ufak bir yararını görmüyor.

Üstelik olasılık hesapları, kişilik, huy, zeká gibi özelliklerin genetik temelinin anlaşılmasında hastalık özelliklerine göre daha büyük sorunlar yaratabiliyor. Kısacası, insan davranışının ayrıntılarını sadece insan genomundan izlemek mümkün değil. Çünkü sosyal ve kültürel faktörler nasıl düşündüğümüzü ve nasıl davrandığımızı çok derinden etkiliyor.

Ancak tüm bunlar yüzünden, genleri bir tarafa bırakamayız. Zira genler, zihnin, kişiliğin ve davranışların gelişiminde çok kritik rol oynuyor. Kişinin doğal yeteneklerine ilişkin herhangi bir bilginin bulunmaması durumunda, kusursuz olmasa da genetik analizler faydalı.

New York Üniversitesi’nden gelişim psikoloğu Gary Marcus’a göre "İyi öğretmenler, öğrencilerinin üstün yönlerini ve zayıflıklarını göz önünde bulundurur. Bunların ne olduğu hakkında genom yol gösterebilir. Ayrıca erken yaşta çocuğun yeteneklerinin ölçülmesi çok zor olduğu için genetik analizler bu konuda da yarar sağlayabilir. Örneğin ’müzikalite geni’ne sahip çocukların aileleri bu yeteneği geliştirmek için özel bir çaba gösterebilir."

Venter’in biyografisi de benzer bir örnek içeriyor. ABD ordusuna başvuruda bulunan Venter aralarında IQ testlerinin de olduğu bir dizi sınavdan geçer. Sonuçları aldığında 35 bin kişinin içinde en üst sırada olduğunu öğrenir. Bu sonuçlar üzerine akademik potansiyelini daha iyi değerlendirmesi gerektiğini düşünür ve yolunu çizer. Bugün genom konusunda dünyanın en tanınmış kişilerinden biridir.

TOPLUM TARAFINDAN ABARTILMA TEHLİKESİ

Genomdaki bilginin en büyük tehlikesi toplum tarafından abartılı yorumlanmasıdır. Genler en iyi koşullarda, kesinlik değil olasılıklar sunar. Bir grup gen zeka veya risk alma yeteneğiyle ilgili olabilir fakat bu özellikler için garanti söz konusu değildir. Bu genler hakkında konuşmamız, bunlara çok fazla önem verdiğimiz anlamına gelmemeli. Müzik yeteneğiyle ilgili genetik yapıya sahip olmadığınızı bilirseniz müzikaliteden yoksun doğduğunuza kendinizi inandırabilirsiniz. Eğer insanlar bir konuda iyi olmayacakları beklentisine girerse o konuda iyi olmazlar.

Ancak şu da bir gerçek ki, genomumuzu analiz etmek, sorunları da hafifletebilir. Sözgelimi genom taramasının kanunlara saygılı bir adama yüzde 50 oranında suça eğilimli olma olasılığı verdiğini düşünün. New Jersey’de, bağımsız psikolog Judith Rich Harris "Bu sonuçlar o insanda suç işlemediği için bir rahatlama hissi mi uyandırır? Yoksa işini gücünü bırakıp, suç işlemeye mi teşvik eder? Aynı genoma sahip başka bir insanın halihazırda çok ciddi bir suç işlemiş olduğunu farz edin. Bu kişiyi suçlayıp, suçu için cezalandırır mıyız? Yoksa bunları genleri yaptırdığı için hoşgörüyle mi karşılarız?" diye soruyor.

1 MİLYON YTL’YE KİŞİSEL GEN HARİTASI

ABD’li Craig Venter, dünyanın önde gelen genetik bilimcilerinden. İnsan genom zincirinin çıkarılmasını ticari bir boyuta çoktan taşıdı. Genomu çözülmüş ilk insan sıfatına sahip Venter, kurduğu Craig Venter Bilim Vakfı üzerinden, tek bir genom taramasının maliyetini 1000 doların altına çekmeyi başaran kişiyi 10 milyon dolar (yaklaşık 15 milyon YTL) ile ödüllendirmeyi planlıyor. Venter bunun önümüzdeki 10 yılda gerçekleşeceğini umuyor.

Venter geçen yıllarda sadece çok parası olanları kapsama alanına alan bir proje yürütmeye başlamıştı. Venter kendisine 400 bin sterlin (yaklaşık 1 milyon YTL) veren herkesin detaylı bir gen haritasını bir haftada çıkartabileceğini açıklamıştı. Böylece 400 bin sterlin veren kişi, kanser, alzheimer gibi hastalıklara yatkın olup olmadığını öğrenip, zamanında önlemini alabilecekti.

Projesi nedeniyle pek çok bilim kuruluşunun tepkisini çeken Venter’in, isimlerini gizli tuttuğu birçok milyarderle anlaşma yaptığı basında yer almıştı. Venter bu konuda uzun süre tek kalmayacağını biliyor. Ayrıca bu işin yakın gelecekte 1000 dolar gibi rakamlara yapılmasının bilimsel gelişim açısından son derece önemli olduğunu kaydediyor.

Venter bu konuda şöyle konuşuyor: "Ancak o zaman, insan genetik çeşitliliği ve kendi özel genetik yapımızla ilgili çalışmalarda köklü bir değişiklik yaşanabilir." Günümüzde kanser ve alzheimer gibi bazı hastalıkların yanı sıra, kişilik özellikleri, davranış stilleriyle genler arasında birtakım bağlantılar olduğu biliniyor.