Eylemlerimizin yüzde 90’ı otomatik

Para ödülü beklemek, kumarda ve borsada kazanmak, tuttuÄŸumuz takımın gol atmasına sevinmek gibi çeÅŸitli toplumsal ödül beklentilerinin hemen hepsi, bilincimiz dışında, tamamen beyin tarafından otomatik yönlendiriliyor.Beyinde saptanan ‘ödül devreleri’, bilinçdışı sistemin bir parçası ve bu sistem canlıları yaÅŸama karşı hazırlıyor. Ancak bu devreler kokain gibi insanı bağımlı yapabiliyor. Ve ortaya ‘ödül bağımlısı insan’ çıkabiliyor.Karşı konulması olanaksız bir kumar tutkusu, spor karşılaÅŸmalarını kaçırmama eÄŸilimi, telefonda dalga geçme sevdası ve borsada oynama çılgınlığı ilk bakışta birbirleriyle ilintili deÄŸilmiÅŸ gibi görünüyor deÄŸil mi? Siz öyle sanın, sinirbilimciler ise tümünde ortak olan bir özelliÄŸi ortaya çıkarttı bile.Sinirbilimcilere göre, bu tür davranışlar, hayvanların yaÅŸamlarını sürdürme açısından önemli ödüllere ulaÅŸmalarına yardımcı olmak üzere evrilmiÅŸ beyin devrelerinden kaynaklanıyor. AraÅŸtırmacılar aynı beyin devrelerinin insanlarda yatırım gelirlerinden hiç beklenmedik bir anda atılan gole dek uzanan çeÅŸitli toplumsal ödüllere ulaşılması amacıyla kullanıldığını ortaya koydu. Dahası, bu tür ödülleri saptayıp deÄŸerlendiren beyin sistemlerinin genellikle bilincin dışında iÅŸlev gördüğüne tanık oldular. Bu bulgular, insanların ne istedikleri ve bunlara nasıl ulaÅŸacakları konusunda her zaman bilinçli seçimler yaparlar, biçimindeki görüşü yerle bir ediyor.Uzmanlar insan beyninde olup bitenlerin büyük bir bölümünün, gerçekten de, bilinci dışında geliÅŸtiÄŸini dile getiriyor. Emory Ãœniversitesi Tıp Fakültesi ruhbilimcilerinden Dr. Gregory Berns bu görüşün Freud’dan beri var olduÄŸuna dikkat çekiyor. Beyin hazırlıklıBaylor Tıp Fakültesi sinirbilimcilerinden Dr. P. Read Montague: ’Beyin neye bilinçli bir biçimde odaklanması gerektiÄŸini nereden biliyor ve evrim neden bu tür ayırımları yapabilen bir beyin yarattı?’ diye soruyor. Hayvan ve insanlar üzerinde yapılan deneyler, beynin bebeklikten baÅŸlayarak dış dünyada karşılaÅŸacağı koÅŸullara uyum saÄŸlayacak biçimde evrildiÄŸini ortaya koyuyor. Çocuk geliÅŸtikçe beyninde karşılaÅŸtığı her ÅŸeyle ilgili örnekler oluÅŸuyor ve zamanla nesneleri tanımaya, mekan ve zaman içinde nasıl yol alması gerektiÄŸini öğrenmeye baÅŸlıyor. Dış dünyadan yeni bilgiler aktıkça beyin kendiliÄŸinden bir kıyaslamaya giderek bunları daha önce bildikleriyle karşılaÅŸtırıyor. Bunlar arasında bir eÅŸleÅŸme söz konusu ise, olaylar, nesneler ve geçen zaman dilimi bilinçli bir farkındalık durumuna ulaÅŸmayabilir. Gelgelelim ÅŸaşırtıcı bir durum söz konusu olduÄŸunda, beklenen ile gerçekte olan arasındaki uyuÅŸmazlık, beyni anında farklı bir duruma dönüştürüyor. Bu süreçte, yine bilinçdışı olarak, beynin karar almayla ilgili bir bölümü devreye giriyor ve bellekte tutulan geçmiÅŸ deneyimlerden yola çıkarak bir karara varıyor. Bilinçli bir karar verildiÄŸinin ayırdına ancak bu kararın uygulanmasından sonraki bir iki saniye içinde varılıyor. Dr. Montague’ye göre, gündelik eylemlerin %90’ı, canlıların yaÅŸamlarını sürdürebilmeleri amacıyla bilinçdışı sistem tarafından gerçekleÅŸiyor.Gerek hayvanlar, gerekse insanlar bu sistemi neye dikkat edip neyi göz ardı edeceklerini anlamak için kullanılıyor. Beyinlerinin daha büyük olması ve kültürel etmenler nedeniyle insanlarda bu eylemler, müzik dinlemek, çikolata yemek, güzellikleri deÄŸerlendirmek, kumar oynamak, hisse senedi alıp satmak ve uyuÅŸturucu kullanmak gibi edimleri de içine alır. Bu edimlerin tümü de insan beyin devrelerinin etkinliÄŸini doÄŸrudan ölçen beyin görüntüleme aygıtlarıyla incelendi.Tutkunun maddesi dopaminBunlar arasında en kapsamlı biçimde incelenen iki beyin devresi de dopamin adı verilen bir kimyasal içeriyor. Beynin ortasında yer alan ilk devre, hayvan ve insanların anında ödülleri, ya da ödülden yoksunluÄŸu kavramasına yardımcı oluyor. Bilim adamları beynin ortasındaki bu dopamin sisteminin ödüller açısından beklentilerin ne olacağı konusunda sürekli kestirimlerde bulunduÄŸuna, öğrenme eyleminin yalnızca beklenmedik bir ÅŸeyin olması durumunda gerçekleÅŸtiÄŸine inanıyorlar. Beynin görüntülenmesine dayalı deneyler, kiÅŸinin beklenmedik bir ödül alması durumunda, beynin ön kesimine çok daha fazla dopaminin akın ettiÄŸini gösteriyor. Beynin bu kesimini araÅŸtıran Princeton Ãœniversitesi sinirbilim uzmanı Dr. Jonathan Cohen, beynin eylemlerin tasarlanması ve denetiminden sorumlu bölümlerini de etkileyen dopaminin, insanı farkında olmadığı bir bilinçle davranmaya ittiÄŸine dikkat çekiyor. Harvard Ãœniversitesi sinirbilim uzmanlarından Dr. Hans Breiter kimi insanların toplumsal ödüller karşısında yoldan çıkmalarına neden olan kırılgan bir dopamin sistemiyle doÄŸduklarına inanıyor. AraÅŸtırmalar, beynin parasal ödülleri, tıpkı kokain, yiyecek, cinsellik ya da kiÅŸinin ödüllendirici olduÄŸuna inandığı herhangi bir ÅŸey gibi algıladığını ortaya koyuyor. Kumarcının beyniSöz gelimi, beyindeki ödül devreleri kokainin etkisi altına girdiÄŸinde kiÅŸi bu maddenin bağımlısı oluyor. Kumarda kazanmak da dopamin sistemini ele geçirebiliyor. Çok kiÅŸi kumarda varını yoÄŸunu yitirse de, bu huyundan vazgeçmeye yanaÅŸmıyor. Kumarda bir kez kazanan kiÅŸinin dopamin düzeyleri artarak belleÄŸinde yer ediyor. Bu kiÅŸiler uzun erimde yitireceklerinin bilincinde olmalarına karşın, arada sırada beyne giden dopamin bu bilinci yok ediyor. BaÅŸka deneyler de genç erkeklerin çekici kadın resimlerine baktıklarında ödül devrelerinin devinime geçtiÄŸini ve yeme bozuklukları olan kadınlarda bu devrenin bozuk olduÄŸunu ortaya koyuyor. Müzik de ödül ve duygularla ilgili sinirsel sistemleri devinime geçiriyor.Sinirbilim uzmanları canlı spor karşılaÅŸmalarının insanları çeken yönünün bunların doÄŸasındaki önceden kestirilememe özelliÄŸinden kaynaklandığına dikkat çekiyorlar. Bir takımın hiç beklenmedik bir anda öne geçip oyunu kazanması durumunda binlerce izleyicinin dopamin düzeylerinde aynı anda bir artış meydana geliyor.Borsa ve beyinÄ°nsanlarda bilinçdışı ödül devrelerinin en ilginç örneklerinden birinin borsalar olduÄŸuna parmak basan Dr.Montague, ekonomi uzmanlarının insanları incelemekten çok, kitlesel beklentileri olan toplu sinir sistemleriyle ilgilendiklerini dile getiriyor. Faiz oranlarının yılda iki kez beklenmedik bir biçimde düşürülmesiyle hisse senedi piyasasında bir hareketlenme oluyor.Gelgelelim, böylesi bir beklenti olduÄŸunda faizlerin düşüşü piyasada herhangi bir tepki yaratmıyor. Ekonomi uzmanları ve sinirbilimcilerin piyasa ve dopamindeki dalgalanmaların saptanmasında aynı matematiksel denklemlerden yararlandıklarına dikkat çeken Dr. Montague sinirbilimin ekonomik karar alma düzeneÄŸinin kavranmasına ışık tutabileceÄŸine inanıyor.Â