Einstein, e=mc2 formülünü dost sohbetlerinde yarattı

Einstein, bilim dünyasında ‘Mucizeler yılı’ olarak da anılan 1905 yılındaki devrimsel teorileri için ne paraya ne de akademik teÅŸvike ihtiyaç duymuÅŸtu. Ãœnlü fizikçi dahiyane fikirlerini dost sohbetlerine borçlu.5 Åžubat 1902 yılında Anzeiger für die Stadt Bern gazetesinde ‘Politeknik uzmanlık diploması sahibi Albert Einstein’dan, lise ve üniversite öğrencilerine özel matematik ve fizik dersi’ ilanının çıkmasından sonra Bern’e yeni taşınan Einstein ve fizik için en verimli dönemler baÅŸladı. ‘Uzman öğretmen’, üç yıl sonra parlak fikirler fiÅŸeÄŸini ateÅŸleyecekti. Einstein, Bern’deki patent dairesinde çalışırken, geride kalan zamanlarda ‘Mucizeler yılında’ bilim dünyasında fırtınalar koparan teorilerini üretti. Mart 1905 tarihinde ışık kuantum hipoteziyle, kuantum teorisinin en önemli tetikçisi oldu. Nisan ayında, parçacıkların statiksel hareketleriyle ilgili doktora çalışmasını tamamlayarak, atomların varlığıyla ilgili dolaylı bir kanıt sundu. Haziran ayında özel görelilik kuramını, bir müddet sonra da o ünlü E=mc2 formülünü açıkladı. Bu bilimsel yaratıcılık patlaması nasıl ortaya çıkmıştı? Tarihten, gelecekteki yenilikçiliÄŸi teÅŸvik programları için bir kural çıkartılabilir mi? Naif arkadaÅŸlarEinstein çığır açan fikirlerini devlet desteÄŸi veya burslar sayesinde deÄŸil, amatör bilimci sayılabilecek dostlarıyla iletiÅŸim kurarak üretmiÅŸtir. Einstein’ı fiziÄŸin temel kurallarını altüst eden düşüncelere götüren onların naif görüşleri olmuÅŸtu. Bu grubu da bir gazete ilanıyla kurdu.Bern gazetesindeki ilana baÅŸvuranlar onun ilk çalışma arkadaÅŸları olacaktı. Einstein, Ãœniversite öğrencisi Maurice Solovine ve Conrad Habicht ile ‘Akademie Olympia’ isimli bir tartışma grubu kurdu. Sucuk, Ä°sviçre peyniri, bilim ve felsefenin tartışıldığı gruba katılan bu üçlü, Ernst Mach, Henri Poincaré ve David Hume okuyordu. Akademideki ‘esprili geceler’ böylece fizikteki devrim için gerekli inovasyon ortamını doÄŸurmuÅŸtu. Habicht 1904 yılında Bern’den ayrılınca Einstein onun yerine Michaele Besso’yu buldu. Makine mühendisi, Einstein’ı coÅŸturan fikirler için ideal bir rezonans odası oluÅŸturur: Hareketli gövdelerin elektrodinamiÄŸi. Newton’a göre (aynı biçimde) hareket eden sistemlerdeki doÄŸa kanunları aynı olmasına raÄŸmen, elektrodinamikte durum farklı idi. TeÅŸekkürler sana!Bern’deki köprüler üzerinde dolaşırken Einstein meraklı Besso’ya hep bu problemi sorar: Dünyadaki bir gözlemci bir ışını, bir ışık kaynağı üzerinde uzaya giden kiÅŸiden farklı mı algılar? Işık hızına sahip gözlemci ışık kaynağını ‘sakin mekansal olarak salınan elektromanyetik bir alan olarak algılamalı’ der Einstein. Ancak ‘böyle bir ÅŸey ne deneyimler ne de Maxwell denklemleriyle mümkün deÄŸildir.’ Besso, bu sorunu iyice kurcalar. Bir gözlemci diÄŸerinin ne gördüğünü nereden biliyor? Zaman nasıl ölçülür? Gözlemcilere göre ‘eÅŸ zamanlı’ olan ne? Bu tür fikirler Einstein için altın deÄŸerindedir. Mayıs 1905 tarihindeki bir konuÅŸma sırasında yüzü birden bire aydınlanır. Einstein alelacele vedalaÅŸtıktan sonra ertesi gün Besso’ya ÅŸunları söyler: ‘TeÅŸekkürler sana, problemi tamamen çözdüm.’ Özel Görelilik kuruluyorVe beÅŸ hafta sonra ElektrodinamiÄŸe göre hareket eden cisimler makalesini Annalen der Physik dergisinde yayımlar ve böylece özel görelilik teorisini de kurmuÅŸ olur. Makalenin altında tek bir kaynak bile yoktur, sadece Besso’ya bir teÅŸekkür bulunur. Yazı makaleden çok bir patent yazısına benzer, der tarihçi Peter Galison. Einstein’ın Saatleri, Poincaré’in Kartları adlı kitapta ise Harvard profesörü Peter Galison, Einstein’ın teknik sorulardan esinlendiÄŸine dikkat çekmiÅŸtir Äžmesela birbirine uzak istasyonlardaki saatlerin senkronize edilmesi problemi gibi. Newton gibi genel bir ‘mutlak bir zamandan’ yola çıkmak yerine Einstein şöyle der: Zaman, saatin üzerinde okunandır. Ve iki saati birbiriyle karşılaÅŸtırmak için (mesela bir ışın ve dünya üzerindeki) bir gözlemci bir saatten diÄŸerine bakabilmeli Äžki bu da zaman gerektirir. Işık hızından daha hızlı bakmak mümkün deÄŸildir. Parıldayan düşünceÄ°ÅŸte bu tür düşünceler Einstein’ı parlak bir sonuca götürdü: Zaman ve uzay mutlak deÄŸil, bir sistemin hareketine baÄŸlıdır. Sabit olan,. tüm sistemlerde aynı deÄŸeri taşıyan ışık hızıdır. Ä°nanılmaz bir düşünce. Ayrıca teori, paradoks sayılabilecek özelliklere sahip -mesela zamanın hareketli bir sistem içinde sakin bir sistemden daha hızlı aktığı veya bir uzay yolcusunun dünyadakilerden daha geç yaÅŸlanması gibi. Fakat Einstein teorik sezgilerine ‘saÄŸlıklı insan aklından’ daha çok güvenir. KuÅŸkusuz devrim çok iyi hazırlanmıştı. Işın üzerinde yolculukla ilgili fikir alıştırması, Einstein’ın gençliÄŸinde okumuÅŸ olduÄŸu Aaron Bernstein’ın Popüler DoÄŸa Bilimleri Kitapları’nda vardı. Hatta görelilik kuramının temelini bile ondan önce bir baÅŸkası düşünmüştü: Hollandalı fizikçi Hendrik Antoon Lorentz. Einstein’a geriye bu teoriyi tepe takla etmek ve Lorentz formüllerini tamamen farklı bir ÅŸekilde yorumlamak kalmıştı. Büyük yürekAynı ÅŸey, Einstein’ın 1905 yılında bilim dünyasını büyülemiÅŸ olduÄŸu diÄŸer çalışmaları için de geçerlidir. Poincaré ve Lorentz görelilik kuramının babaları sayılırken, Einstein Brown hareketleri çalışması için Ludwig Boltzmann’a ve ışık kuantum teorisi için Max Planck’a baÅŸvurmuÅŸtu. Böylece Mucizeler Yılı’ndaki çalışmalarla o zamanki fizik disiplinlerinin sınırları aşılmış oldu. Ve sadece Einstein gibi kendisini akademik alanda kanıtlamak zorunda olmayan ve belli bir disiplinden sorumlu hissetmeyen özgür bir deha, fizikten uzak bu alanları bir araya getirme yürekliliÄŸine sahipti. Görelilik kuramı, mekanik ve elektrodinamik arasındaki köprüyü oluÅŸtururken, Einstein, ışık kuantum hipotezi ile sıcaklık öğretisini elektrodinamikle birleÅŸtirecek yaz boz parçasını bulmuÅŸtu. ‘Doktoran çok kısa!’Brown moleküler hareketler teorisi, sıcaklık öğretisi ve mekanik arasındaki baÄŸlantıyı kurmuÅŸtu. Einstein’ı bu teoriye teÅŸvik eden ise Michele Besso ile yaptığı çay sohbeti olmuÅŸtu. Einstein, çaydaki akıcılığın ÅŸeker moleküllerinin büyüklüğüyle ne ÅŸekilde ilgili olabileceÄŸini düşünmüştü çünkü. Bu çalışmalar sayesinde Planck ve Poincaré gibi fizikçilerin deÄŸerini bildi. Die Zeit’da yayımlanan yazıda şöyle deniyor: Bilim adamlarının çoÄŸu, Bern’deki One-Man-Think-Tank’in teorilerini anlamak için daha fazla zaman harcadılar. Einstein buna ÅŸaşırmadı. Doktora tezini Zürich Ãœniversitesine verdiÄŸi zaman, kısa olduÄŸu gerekçesiyle geri çevrilmiÅŸti. Buna raÄŸmen çalışmasına sadece tek bir cümle ekledi. Ve tezi dört gün sonra kabul edildi.‘Size biraz zor gelebilir ama...’Bilim dergileri ve fizik enstitüleri neredeyse günden güne bilimde yeni devrimler yaratacak raporlar sunarlar. Kimi zaman görelilik kuramı çürütülür, kimi zaman da Perpetuum mobile ilan edilerek dünya formülü olarak kabul edilir. Bu tür makaleler genelde taktir edilmediklerini düşünen ve bir atılım yaparak kendilerini ispatlamaya çalışan bilim adamlarına aittir. Albert Einstein da yaÅŸamının son yıllarında bu tür mektuplar almıştı. 1954 yılında Almanya’daki amatör bir araÅŸtırmacıya yazmış olduÄŸu mektup evrensel geçerliliÄŸini bugün de korumakta.‘Çok saygıdeÄŸer bayım: Yazınızı okurken derin düşünce yetiniz dikkatimi çekti. Fikirlerinizi bilimsel alanda kullanamamanız çok yazık. Kavramlarınızdaki sözcük vurgusu çok belirsiz ve yaratıcı bir insan tarafından ele alındığında daha da aldatıcı oluyorlar. Madde ve enerjiden vb konulardan bunların ne olduÄŸunu bilen bir kiÅŸi gibi söz ediyorsunuz. Matematik ve fizikle ilgili temel öğretim kitapları, yani kısa ama öz açıklamalar veren okul kitaplarıyla çalışın. O zaman ihtiyacınız olan temiz kavramlara ulaÅŸabilirsiniz. Bu size baÅŸta zor gelebilir, fakat bir müddet sonra seveceksiniz.Selamlarımı sunarımAlbert EinsteinEinstein bir ticari marka olduEinstein’ı pazarlamak isteyenler önce, iÅŸi sadece ölü pazarlamak olan ve Tarzan’dan Rubinstein’a kadar çok sayıda ölünün patentini elinde bulunduran bir Hollywood ajansından izin almak zorunda. Geride bıraktığımız sevgililer gününde Albert-Einstein figürleri, kırmızı güller, cicili bicili yastıklar ve bu özel günün tüm pırıltısını yansıtan diÄŸer birçok alternatif hediyelerin yanında pek tutuldu. ‘Görelilik kuramı buluşçusu bebekleri’ her zaman çok güzel kazanç saÄŸlıyor. SertleÅŸtirilmiÅŸ vinilden üretilmiÅŸ, beyaz dağınık saçlı 13cm’lik bebeÄŸin her satışıyla lisans ücretleri artıyor. Albert Einstein’ın görüntüsünü kullanan bir üretici, oyuncak veya hediyelik eÅŸyadan elde ettiÄŸi kazancın %8-12’sini gözden çıkarmak zorunda. Bundan Roger Richman sorumlu. Hollywood’da 26 yıl önce kurulan Roger Richman ajansının ÅŸefi, dünya starları için en alışılmamış ajanslardan biri olarak kabul edilir. Einstein gibi diÄŸer müşterilerinin de tümü ölü. Film, müzik, tarih ve spordan 52 ölü kahraman Richman’la sözleÅŸmeli. Tarzan’dan (Johnny Weissmuller) besteci Leonard Bernstein’a, Marx KardeÅŸlerden, ‘Hırsız Baron’ Andrew Carnegie ve operanın divası Maria Callas’a kadar birçok ünlünün bulunduÄŸu bu hayali çevre içine, bilim dünyasından sadece Einstein ve Sigmund Freud girebilmiÅŸtir. Lincoln ve ElvisAmerika’da ünlü ölüler sektörü alabildiÄŸine canlıdır. Mesela bir Amerikan denizcilik ÅŸirketinin Abraham Lincoln ile reklam yapması, eski otomobil yarışlarının kahramanı Steve McQeen’in bir Ford Mustang reklamında görülmesi çok doÄŸaldır. Ve Rock’n Roll kralı Elvis Presley, ÅŸov dünyasında hala yılda 30 ila 40 milyon dolar götürüyor. Bu kahramanlardan birinin bir reklam kampanyasında görülmesi veya resimleri fincan, oyuncak vb ürünlerde kullanılması halinde Roger Richman gibi ajanslar para sayıyor ya da izinsiz kullanım nedeniyle kazançlarını avukatlarla paylaşıyorlar. Geriye kalanlarsa mirasçılara kalıyor. Einstein’ın mirasçısı Kudüs’teki Hebrew Ãœniversitesi. Ãœniversitenin kuruluÅŸunda katkısı bulunan Einstein, tüm resim haklarını bu kuruma bırakmıştı. Resimler, Steven Spielberg’in Yapay Zeka filmindeki küçük bir bölüm, Pepsi-Cola ve Apple bilgisayar reklamlarından aldığı telifler ve tabii ki Albert Einstein figürleri sayesinde de bugüne deÄŸin 10 milyon dolar kazandı üniversite. Ama asıl büyük kazanç ÅŸimdi 2005 Fizik ve Albert Einstein yılından bekleniyor. Einstein’ın mirasçıları her zaman cömert davranmasalar da Einstein markası gerektiÄŸinde iyi niyetli amaçlar için bedavaya veya çok ucuza satılabilmekte. Fakat üniversite ve Richman ajansı kimi zaman ticari teklifleri geri çevirmiÅŸler. Mesela Einstein’ın dehasıyla bilgisayar pazarlamak sorun olmazken, saç bakım malzemeleri, votka, ekmek gibi ürünlerde kullanılmasına izin vermediler. Sonuçta Richman’ın da dediÄŸi gibi ‘Einstein efsanesi’nin korunması gerekiyor. Özellikle de markanın korunması üzerinde çok duruluyor. Â