Dünyadaki çılgınlık: Yo-Yo

Yo-yo, göründüğü kadar basit bir oyuncak deÄŸildir. Açısal momentum fiziÄŸi ve mil teknolojilerinden yararlanan yeni yo-yo’lar ile çeÅŸitli oyunlar ve numaralar yapılabilir. Yo-yo’lar ilk kez 2.000 yıl önce Çin ve Yunanistan’da ortaya çıktı. Buralardan Avrupa’ya getirilen oyuncak, 18.Yüzyıl’da ‘émigrette’ veya ‘quiz’ isimleri altında aristokratların gözde oyuncakları arasına girdi.Geleneksel yo-yo’da uzun bir sicim bir mile baÄŸlıdır; dönen diskler, yere deÄŸer deÄŸmez sicimin yukarısına geri dönerler. Ancak Filipinler’de oyuncak biraz daha geliÅŸtirildi. Burada ip milin çevresine sardırıldı. Böylece tahta disklerin, aÅŸağı doÄŸru sarkık durumdayken, serbest olarak dönmesi veya durması saÄŸlanmış oldu. Bu buluÅŸ sayesinde oyuncağın marifetleri arttı. Filipinli Pedro Flores 1928 yılında ABD’ye göç edince oyuncağı fabrikasyon olarak üretmeye baÅŸladı. Böylece ABD’de yo-yo çılgınlığı baÅŸlamış oldu. Ucuz ve dayanıklı olduÄŸu için 1930’lu yılların Büyük Ekonomik Kriz’inin en büyük ticari baÅŸarılarından biri olarak tarihe geçti. Yo yo yarışmaları1932 yılında iÅŸadamı Donald Duncan, Flores’ten oyuncağın üretim hakkını satın aldı. Bu oyuncakla ilgili ülke çapında yarışmalar düzenlendi. Öyle ki bu dönemde Duncan adı yo-yo ile özdeÅŸtirildi. 1962 yılında çocuk nüfusunun 40 milyon olduÄŸu ABD’de 45 milyon yo-yo satıldı. Ancak 1965 yılında ticaret mahkemesi oyuncağın jenerik adının yo-yo olmasına karar verdi. Duncan ticari marka üzerindeki hakkını yitirince iflas etti. Oyuncağın üretim hakkını satın alan Flambeau Plastics, yo-yo adının günümüze dek gelmesini saÄŸladı.Tahtanın yerini plastik ve metal almakla birlikte tasarım orijinal halini korudu. Ancak 1980’li ve 1990’lı yıllarda oyuncaÄŸa bazı ilaveler yapıldı. Bunların başında disk çevresinin ağırlaÅŸtırılması, rulmanlı miller ve kavrama kollarının eklenmesi gelir. Böylece oyuncağın dönmeden durduÄŸu ‘uyku süresi’ uzatılmış oldu. Rekor süre 1991’deki 51 saniyeden 2001 yılındaki 13 dakikaya çıktı. Uzun uyku süresi yeni numaraların yapılmasına ve oyuncağın popülaritesinin günümüze dek gelmesine yol açtı.Yo yo hakkında ilginç bilgilerGerçek adı Don Watson olan ve Captain Yo olarak tanınan emekli bir endüstri mühendisi yo-yo fiziÄŸi konusunda kitap yazdı. Bu bilgilere www.skilltoys.com ve www.yoyoguy.com isimli sitelerden eriÅŸebilirsiniz.Yo-yo konusunda yazılan yazıların ilki Scientific American’ın 1 Temmuz 1916’daki ekinde ‘Filipino Toys’ baÅŸlığı altında yayımlandı. Bu makalede, dönen bir diskin nasıl yapılacağı ve oyuncağı hakkıyla döndürmek için neler yapılması gerektiÄŸi yazıyordu.1) Geleneksel yo-yo’da (en solda) iki kenarı birleÅŸtiren sabit bir mile bir sicim baÄŸlanırdı. Bugün ip, mile sarıldığı için diskler döner veya uyur (dönmeden durur). Modern yo-yo’larda milin çevresinde serbestçe dönebilen bir boru parçası bulunur. Böylece ipin üzerindeki sürtünme azaldığı için diskler daha uzun süre uyuyabilir. Son yıllarda uyku süresini daha da uzatmak için disklerin kenarları ağırlaÅŸtırıldı. Böylece atalet momenti büyütülüp, disklere daha fazla açısal hız kazandırıldı. 2) Yo-yo hızla dönerken merkezkaç kuvvetinin sonucunda kavrama kolu açık kalır. Serbest duran dingil, disklerin ve milin ‘uyumasını’ saÄŸlar. Dönme yavaÅŸlayınca kuvvet azalır ve yaylar kavrama kollarını dingile doÄŸru sıkıştırır. Sonuçta sicim otomatik olarak yeniden sarılır.3) ‘Uyku’, sicim tümüyle çözüldüğü zaman baÅŸlar. Yo-yo’yu hızla yere doÄŸru fırlatan oyuncu, sekmeyi yumuÅŸatmak için bileÄŸini az miktarda aÅŸağı indirir. Yo-yo dibe vurduÄŸu zaman, diskler en büyük açısal hıza ulaÅŸmıştır. Böylece uyku süresi olabildiÄŸince uzar.4) Rulmanlı boru parçası ipin üzerindeki sürtünmeyi en aza indirir. Dolayısıyla yo-yo’nun uzun süre dönmesini saÄŸlar.5) Geri dönüş, oyuncunun ipi geri çekmesiyle baÅŸlar. Dönmekte olan diskler, çekme sona erdiÄŸi zaman bir an için yukarı kalkar (solda). Bunun sonucunda ip gevÅŸer ve milin çevresine dolanır. Toplama iÅŸlemi sırasında sürtünme aniden artar. Böylece diskler ipi yakalayarak yukarıya tırmanır. 6) Presesyon, dönmekte olan yo-yo’nun hızını keser. Oyuncu, ipi çok geniÅŸ bir açıda çekerse ip kenarlara çarpar. Bu da yo-yo’nun ipin etrafında yalpalamasına (preses etmesine) yol açar. Aynı zamanda ip ile dönen kenarlar arasındaki sürtünme, yo-yo’nun yan yatmasına neden olan bir tork üretir. Bu iki etki yo-yo’nun kontroldan çıkmasına yol açar.Kaynak: Scientific American, Eylül 2004Â