Dünya bunu tartışıyor | Tek doz mu çift doz mu?
Güncelleme Tarihi:
Koronavirüs salgınında dördüncü dalga olasılığı, aşı uzmanları arasında birinci ve ikinci dozlar arasında ne kadar bekleyecekleri konusunda bir tartışmayı yeniden alevlendirdi. İki doz arasındaki sürenin uzatılması, tek bir dozla kısmi korumaya sahip insan sayısını hızla artırabilir tezini savunan uzmanlar var ancak önemli riskler de mevcut...
İngiltere’deki bazı sağlık otoriteleri daha fazla insana daha hızlı bir şekilde ulaşmak için 2. dozları 12 haftaya kadar erteledi. Çok az sayıda aşı bulunan Kanada'da da ikinci dozların ilk dozdan dört ay sonraya kadar ertelenmesi tavsiye edildi.
Amerika Birleşik Devletleri'nde Pennsylvania Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Dönüşüm Enstitüsü Direktörü Dr. Ezekiel J. Emanuel ve meslektaşları, özellikle Michigan ve Minnesota gibi eyaletlerde dördüncü dalgayı bastırmak için aynı şeyin yapılması gerektiğini düşünüyor. Ancak Biden yönetiminin sağlık danışmanları da dahil olmak üzere muhalifler, dozları ertelemenin iyi bir fikir olmadığını düşünüyor. 2. dozu geciktirmenin ülkeyi, kısmen aşılanmış kişilerin vücutlarında gelişebilecek yeni varyantlara karşı savunmasız bırakacağını savunanlar da var.
ABD yönetimlerinde uzun süredir biyosavunma danışmanı olarak çalışan Eski Gıda ve İlaç İdaresi (FDA) Danışmanı Dr. Luciana Borio "İkinci dozu erteleyerek daha sonraki bir tarihe bırakmak çok tehlikeli bir teklif" dedi. Ülkenin en iyi bulaşıcı hastalık uzmanı Dr. Anthony S. Fauci de onunla aynı fikirde: "Optimum koruma derecesi olduğunu bildiğimiz şeyle devam etmeliyiz."
Aslında tartışmanın tohumları, klinik denemelerin bilim insanlarına aşıların ne kadar iyi çalıştığına dair ilk verileri verdiği aralık ayında atıldı. Örneğin Pfizer-BioNTech aşıları için yapılan klinik denemelerde, gönüllüler ikinci dozdan iki hafta sonra Covid-19'a karşı güçlü bir koruma elde ettiler. Araştırmacılar, ilk dozdan sadece 10 gün sonra, gönüllülerin plasebo alanlara göre daha az hastalandığını doğruluyordu.
Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri Moderna ya da Pfizer-Biontech aşısının tek dozunu olduktan iki hafta sonra, kişinin koronavirüse yakalanma riskini %80 düşürdüğünü söylüyor. İngiltere'deki araştırmacılar, tek doz aşının korumasının en az 12 hafta boyunca kalıcı olduğunu ifade ediyor.
Amerika Birleşik Devletleri de iki doz arasını uzatmak gerektiğine dair daha fazla kanıt olarak İngiltere’deki bu verilere işaret ediyor. Dr. Ezekiel J. Emanuel ve meslektaşları, aşıların piyasaya sürülmesinin başlangıcından itibaren bu 12 haftalık program kullansaydı, 47 milyon kişinin nisanın ilk haftasına kadar en az bir doz aşı alacağını tahmin ettiklerini belirttiler. Chicago Üniversitesi'nde bir epidemiyolog ve evrimsel biyolog olan Sarah E. Cobey de, Amerika Birleşik Devletleri'nin böyle bir stratejiyle birçok hayatı kurtarmak için değerli bir fırsatı kaybettiğini düşünüyor. Dr. Emanuel, şu anda bile dozları ertelemenin çok değerli olduğunu savunuyor. Amerika Birleşik Devletleri’nde günde ortalama üç milyon kişi aşılanıyor, ancak aşıların neredeyse yarısı zaten ilk dozu olmuş insanlara gidiyor.
Hürriyet.com.trEğer ABD de İngiltere gibi bu aşılama stratejisini uygulasaydı, Dr. Emanuel ve ekibinin hesaplamalarına göre Amerika Birleşik Devletleri'nin İngiltere'ye yetişmesi sadece iki veya üç haftayı alacaktı. Ekibe göre böyle bir durumda sadece aşılananların hayatını kurtarmakla kalmayacak, virüsün henüz herhangi bir koruma elde edemeyen insanlara bulaşmasını da azaltmaya yardımcı olacaktı.
İşte 2. dozları yapmayı ertelemeyi savunanlar, ilk dozun birkaç hafta süren güçlü koruma sağlayabileceğini öne süren bu kanıtlara işaret ediyorlar. Yine de bazı bilim insanları, Britanya'nın vakalarda düşüşü nedeniyle iki doz arasını açma stratejisine itibar etmenin henüz çok erken olduğunu söylüyor.
TEK DOZ AŞI YAPTIRANLAR KENDİLERİNİ AŞISIZ GİBİ DÜŞÜNSÜN
Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Enfeksiyon Hastalıkları Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Mehmet Ceyhan, geçtiğimiz hafta ‘tek doz aşılamanın herhangi bir şekilde korumadığı gibi topluma da ciddi zararları var’ demişti. DHA’ya yaptığı açıklamada “Tek doz yeterli oluyor diye sonuç yoksa elinizde iki doz yapılması gereken aşıyı tek doz yapıp bırakmak virüse 'ben sana bu silah ile saldıracağım, sen de tedbirini al' demek. Siz virüsü öldüremiyorsunuz; ama aşı ile tanıştırıyorsunuz. Virüsün mutasyon mekanizması budur zaten, virüs kendini sizin silahınızdan korumaya çalıştığı için mutasyona uğruyor. Siz eğer öldürmeyecek kadar bağışıklık sağlıyorsanız, bakteri ya da virüs kendinde değişiklik yaparak sizin kullandığınız ürüne dirençli hale geliyor. Tek doz aşı yaptıranlar kendilerini aşısız gibi düşünsün, tedbirlerini ona göre alsın" diyerek vatandaşları uyardı.
Peki, ülkemizde de iki doz arasının uzatılması gibi bir plan söz konusu mu? Bunun ne gibi avantajları ve dezavantajları var? Tüm sorularımızı uzmanlara sorduk.
Dünyada yeni bir tartışma başladı. İki doz arasındaki sürenin uzatılması, tek bir dozla kısmi korumaya sahip insan sayısını hızla artırabilir tezini savunan uzmanlar var. Ülkemizde de iki doz arasının uzatılması gibi bir plan var mı?
Hacettepe Üniversitesi Aşı Enstitüsü Öğretim Görevlisi Doç. Dr. Sezer Okay: Ülkemizde şu an için böyle bir uygulamaya yer verileceğini düşünmüyorum. Birçok Covid-19 aşısı çeşidi var. Tek doz aşının koruyuculuğu aşıdan aşıya değişir. Pfizer/BioNTech aşısının tek dozu bir miktar koruma sağlıyor gibi görünüyor ancak bununla ilgili güvenilir verilere ihtiyaç var. Tek doz koruyuculuğu yetersiz bir aşı ile bu uygulamayı yaparsanız hem aşılama boşuna yapılmış olur hem de bu aşılara karşı dirençli varyantlar ortaya çıkar ve bu aşının uygulamadan kalkması gerekir. Bir aşıyı tek doz uygulayabilmek için en ideali tek doz olarak klinik çalışmalarının yapılarak etkililiğinin gösterilmiş olmasıdır.
Sağlık bakanımız geçtiğimiz hafta 30 milyon Biontech aşısının geleceğini müjdeledi. Zaten 4,5 milyon doz gelmişti. Öncesinde de 26 milyon Çin aşısı geldi. Biontech aşıları tek doz yapılırsa yaklaşık 48 milyon aşılanmış olacak. Bu salgında bir umut olur mu sizce?
Doç. Dr. Sezer Okay: Tek doz aşılama durumunun şimdilik ülkemiz için gündemde olmadığını düşünüyorum. Sinovac aşısının zaten tek doz uygulanma şansı yok. Pfizer/BioNTech aşısının da tek dozunun koruyuculuğu düşük ve belirlenen değer düşük sayıda bireylerden elde edilmiş. Bu nedenle, şu an için tek doz aşı uygulamasını doğru bulmuyorum.
Gülhane Eğitim ve Araştırma Hastanesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Uzmanı Doç. Dr. Ümit Savaşçı: Aşıya göre ilk dozdaki antikor yanıtı değişiyor ancak tek doz aşının çok koruyuculuk sağlamadığını biliyoruz. İki doz yaptırdıktan sonra şu an için altı ay koruyuculuk sağlıyor diyebilir. Salgından tamamen kurtulmak için toplumun %70’inin ya virüsle karşılaşması ya da aşılanması lazım. İsrail bu şekilde başarıya ulaştı. Bizim ülkemizde takriben %30 oranında (Hem pozitif olanlar hem de hastalığı belirtisiz geçirenler) zaten virüsle karşılaşma vardır. Dolayısıyla en azından bir 40 milyonu aşılamamız gerekiyor.
Her bir Covid-19 aşısında tek bir doz ne kadar etkilidir?
Doç. Dr. Sezer Okay: Sinovac aşısının tek doz sonrası etkililiğiyle ilgili bir çalışma mevcut değildir. Gözlemlere göre Sinovac aşısı ilk doz sonrası Covid-19’dan yeterli bir koruma sağlayamamaktadır. Türkiye’de yapılan faz 3 sonuçlarına göre iki doz Sinovac aşısı sonrası etkililik %83,5 olarak tespit edilmiştir. Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi raporlarına göre tek doz Pfizer/BioNTech aşısı %52,4 etkili iken ikinci dozdan 7 gün sonra bu oran %95’e yükselmektedir. Ancak burada belirtmek gerekir ki Pfizer/BioNTech aşısının tek doz etkililik sonuçları çok az sayıdaki vakalar üzerinden hesaplanmıştır.
Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Uzmanı Prof. Dr. İftahar Köksal: Aşı tiplerine göre %52 ila 64 arasında değişmekte. Pfizer-BioNTech aşısı ilk dozdan sonra yaklaşık yüzde 52 etkili. Oxford-AstraZeneca aşısında yüzde 64,1, Moderna aşısının bir dozu yüzde 80,2 etkili. Sinovacta ise tek doz koruması ile ilgili veri yok.
Tez doz aşı ne kadar süre koruma sağlıyor?
Doç. Dr. Sezer Okay: Bu konuyla ilgili bir çalışma mevcut değildir. Ancak, tek doz aşının koruma süresinin iki doz aşıya göre daha kısa olması muhtemeldir. Aşılanmanın amacı vücudumuzu hastalık etmenine karşı tanıtmak ve bağışıklık sistemimizin bu tanımayı hafızasında tutmasıdır. Koruma süresinin uzun olabilmesi için bağışıklık sisteminin hafızasının da uzun süreli olması gerekir. Aşının tekrar dozları bağışıklık sistemimizin bu hafızasını güçlendirir.
Prof. Dr. İftahar Köksal: Bu konuda klinik çalışmalar sonuçlanmadığı için sağlıklı bir süre belirtmek doğru değil. Sinovac aşısında tek doz uygulanan çok sayıda kişide ikinci doza sıra gelmeden Covid-19 geliştiği gözlendi. Bu durum tek doz aşının koruyuculuk düzeyinin düşük olduğunu gösteriyor.
İlk doz farklı ikinci doz farklı aşı olunabilir mi?
Doç. Dr. Sezer Okay: Aşılar farklı yöntemlerle üretilmekte ve farklı içeriklerle formüle edilmektedir. Bir aşının koruyucu etkisi ile diğer bir aşının koruyucu etkisi farklı yoldan olabilir. Bu nedenle aşıdan fayda görebilmek için her iki dozu da aynı aşı ile olmak gerekir.
İlk doz aşıyı olan kişi 2. doz için randevusuna gitmezse...
Doç. Dr. Sezer Okay: Sinovac aşısının ikinci dozunu olmazsanız aşının bir faydasını görmezsiniz. Yeniden aşı olabilmek için 180 gün beklemeniz gerekir. Pfizer/BioNTech aşısının tek dozu ile düşük de olsa bir koruma sağlanabilir. Bu aşının ikinci dozunu olmazsanız hem hastalıktan korunma oranınız düşük kalır hem de aşılar o günkü randevu sayısına göre açıldığı için ve tekrar dondurulamadığı için aşıyı ziyan etmiş olursunuz.
Prof. Dr. İftahar Köksal: Tek doz aşı uzun süre korumayacağı için enfekte olma ve hastalık gelişme riski artar. Üstelik mutant virüslerin artık dominant olduğu hatırlanacak olursa aşıların mutlaka önerildiği şekilde yapılmasına uyum gösterilmelidir.
Aşılama oranını arttırmak için tek doz Biontech yapılabilir mi?
Doç. Dr. Sezer Okay: Her ne kadar Pfizer/BioNTech aşısının tek dozu bir miktar koruma sağlıyor gibi görünse de bu veriler az sayıda hasta ile elde edildiği için çok güvenilir değildir. Pandemi dönemlerinde çok zorda kalındığında belki böyle bir yol tercih edilebilir. Ancak şu an için ülkemizde bu şekilde bir uygulamaya yer verileceğini düşünmüyorum.
Prof. Dr. İftahar Köksal: Biontech aşısının tek dozunun yeterli olabileceğine dair kesin bir veri bulunmuyor. Bu konuda yürütülen çalışma halen devam ediyor. Güncel öneri iki doz uygulanması yönündedir. Tek dozun koruma sağlamama olasılığı vardır.
İki doz arasında korona olunursa süreç nasıl ilerliyor?
Doç. Dr. Sezer Okay: İki doz arasında Covid-19’a yakalanırsanız iyileştikten sonra 180 gün bekleyip yeniden iki doz aşı olmanız gerekir.
İlk dozu Sinovac olanlar ikinci doz için hemen randevu alabiliyordu ama Biontech için bu şekilde randevu alınamıyor, neden?
Doç. Dr. Sezer Okay: Sinovac aşısı hem hastanelerde hem de aile hekimliklerinde olunabiliyor. Pfizer/BioNTech aşısı ise sadece saklama şartlarını taşıyan hastanelerde olunabiliyor. Aşı sırası gelen istediği aşıyı tercih edebiliyor. Pfizer/BioNTech aşısına yoğun talep olduğunda aşı sırası beklemek gerekebilir.
Biontech için 2. doz 28 gün sonra mı yapılmalı yoksa 42 güne kadar zaman aralığında yapılabilir mi?
Doç. Dr. Sezer Okay: Pfizer/BioNTech aşısının etkililik değerleri iki doz arası 21 gün olduğunda bulunmuştur. Aynı teknolojiyle geliştirilen Moderna aşısı için ise iki doz arası süre 28 gündür. Bu nedenle ikinci dozun yapılması için 28 günden fazla beklenmemesi daha iyi olur.
İkinci dozdan sonra yan etkiler yaşama olasılığımız daha mı yüksek?
Prof. Dr. İftahar Köksal: İkinci doz aşı birincisine göre daha fazla yan etkiye neden olabilir. En sık görülen yan etki, özellikle uygulamadan 12 ila 24 saat sonra enjeksiyon bölgesinde ağrıdır. Yorgunluk ve baş ağrısı diğer yan etkilerdir; yüksek ateş daha az görülür. Bu yan etkiler genellikle birkaç gün içinde düzelir ve ağrı kesicilere yanıt verir. Genel olarak, yan etkiler genç aşı alıcılarında yaşlılara göre daha yaygındır.
Doç. Dr. Sezer Okay: Evet, Pfizer/BioNTech aşısının faz 2/3 çalışmalarına göre ikinci dozdan sonra yan etki görülme olasılığı daha fazladır.
Salgını önlemede koronavirüse karşı daha çok kişiye kısmi koruma sağlamak mı daha önemli yoksa daha az kişiye tam koruma mı?
Doç. Dr. Sezer Okay: Salgını önleyebilmek için toplum bağışıklığının sağlanması gerekmektedir. Aşı tedarikinde sorun olmadığı sürece toplumun çoğunluğunun aşılanması ve can kayıplarını minimumda tutabilmek için koruma düzeyinin yüksek olması gerekir. Aşı tedarikinde sorun varsa, aşının tek dozu hastalığı hafif geçirmek için yeterliyse ve etkisi çok kısa süreli değilse (yaygın aşılama için gereken süre dikkate alınmalıdır) daha fazla kişiyi aşılayabilmek için tek doz uygulaması yapılabilir. Sağlık sisteminin belirli bir kapasitesi olduğunu göz önüne alırsak, ağır hasta sayısının ve yoğun bakıma yatışların azaltılması önemlidir. Bu kararı vermek için aşının tek dozunun sağlayacağı etkileri çok iyi bilmek gerekir, aksi takdirde aşılama amacına ulaşamaz.
Prof. Dr. İftahar Köksal: Kısmi koruma sağlamak doğru bir yaklaşım değildir. Günlük uygulamada tek doz aşı sonrası hastalık gelişebilmesi, korumanın yetersiz kaldığını göstermektedir. O nedenle kısa sürede çok sayıda kişinin iki aşıyı olması ve tam korunma sağlanması daha gerçekçi bir yaklaşımdır. Eksik ve yetersiz aşılama mutant virüse karşı korunmada etkisiz kalabilir.