Dr. Yanıt

Kutupların yer deÄŸiÅŸtirdiÄŸini duydum, doÄŸru mu?Soru: Bir arkadaşım kutupların yer deÄŸiÅŸtirdiÄŸini söyledi. Bu konuda bilgi verir misiniz?Yanıt: Evet kutuplar yer deÄŸiÅŸtiriyor, ancak çok uzun zaman periyodlarında. Kutuplar yaklaşık olarak 250.000 yılda bir konumlarını deÄŸiÅŸtiriyor. Yeni bir araÅŸtırma sayesinde bu deÄŸiÅŸimin enlem derecesine göre 2000 ila 11.000 yıl sürdüğü anlaşıldı. Daha önceki araÅŸtırmalar kutuplardaki deÄŸiÅŸiminin 1000 ila 30.000 yıl sürdüğünü göstermiÅŸti. Oysa farklı enlem derecelerinden alınan otuz okyanus tortulunun analizi sayesinde bu süre daha kesin bir ÅŸekilde belirlenebildi. Pusula iÄŸnesinin ‘sakinleÅŸmesi’ için gereken süre ekvator yakınında 2000 yıl, kutupların yakınında ise 11.000 yıl olmak üzere ortalama olarak 7000 yıl. Bununla birlikte kutuplardaki deÄŸiÅŸimin nedeni henüz tam olarak bilinmiyor. Dünyanın manyetik alanı yüzeyin 3000-5000km altında yer alan dış çekirdeÄŸin içindeki sıvı demirle oluÅŸmakta. Fakat Florida Uluslararası Ãœniversitesi’nden Bradford Clement, bu bilgi de pek kesin deÄŸil. GerçeÄŸe uygun bir modelden henüz çok uzağız’ diyor. Kesin olan bir ÅŸey var ki o da manyetik alanın dünya atmosferini aÅŸarak güneÅŸ rüzgarlarına karşı korucu bir duvar oluÅŸturması. Göçmen kuÅŸlar da manyetik alana göre yollarını bulurlar. Kutup kaymasının sonuçları gözden kaçacak gibi deÄŸil ama, kuÅŸlar 7000 yıl içinde uyum saÄŸlıyorlar. Bilim adamının enlem derecelerine göre farklı uyum sürelerine dayanan araÅŸtırması doÄŸrusal olmayan deÄŸiÅŸimlerle ilgili kanıtlar sunuyor. Clement’e göre ana kutuplar yeniden saÄŸlam noktalarına gelmeden önce yeryüzünde çok sayıda mini kutuplar oluÅŸmakta. Bu zaman zarfında pusulalar yerdeki konumlarına göre farklı yönler gösterebilirler.Manyetik alanın kuvveti geçtiÄŸimiz son 2000 yılında azaldı. Sadece son 150 yıl içinde bile %10 oranında düştüğü bilinmekte. Ve Clement’e göre bu düşüş gelecekteki bir deÄŸiÅŸimin habercisi olabilirse de bu konuda herhangi bir önceleme yapacak kadar bilgi sahibi olmadıklarını söylüyor. Her ne kadar ortalama olarak 250.000 yıl arayla kutuplar yer deÄŸiÅŸtirse de ve son kutup deÄŸiÅŸiminden sonra çok uzun bir zaman geçmiÅŸse de bu yeterli bir kanıt deÄŸildir. Belli bir süre veya düzenli aralıklar bulunmuyor. Son deÄŸiÅŸim 790.000 yıl önce yaÅŸandı. Ä°nsanla ÅŸempanze arasındaki fark nedir?Soru: Åžempanzeler de konuÅŸurken farklı lehçeler kullanır; pek çok çocuktan daha iyi trampet çalar; alet yapar; avlanma stratejileri geliÅŸtirir; karmaşık sosyal iliÅŸkiler kurar. Bunları okuyup duruyoruz... Bütün bunlar bir ÅŸempanze kültürünün var olduÄŸunu gösterir. O halde insan ile ÅŸempanze arasında ne fark var?Yanıt: Åžempanzeler üzerindeki çalışmalarıyla ünlü Ä°ngiliz bilim kadını Jane Goodall, insanlarla ÅŸempanzeler arasındaki farkın sanıldığı kadar dramatik olmadığını kanıtladı. Goodall'dan önce ÅŸempanzeler hakkında edinilen bilgiler, hayvanat bahçelerindeki veya laboratuvarlardaki hayvanlar üzerinde yürütülen çalışmalardan elde ediliyordu. Robert Yerkes gibi psikobiyologlar, ÅŸempanzelerin zeki olduÄŸunu biliyordu, ancak bu hayvanların vahÅŸi doÄŸada bu zekalarını nasıl kullandıkları bilinmiyordu.Goodall şöyle diyor: ‘Gombe'ye ayak bastığım 1960'lı yıllarda ÅŸempanzelere iliÅŸkin hiçbir ÅŸey bilinmiyordu. Åžempanzelerin bir kiÅŸiliÄŸe sahip olabileceÄŸine kimse imkan tanımıyor, bir isimlerinin, mantık yürütme yeteneklerinin, duygularının olmadığı sanılıyordu’. Goodall'ın çalışması bütün bu önyargıları deÄŸiÅŸtirdi. TuttuÄŸu günlülerden ÅŸempanzelerin kiÅŸiklerine, alet kullanma yeteneklerine, aile iliÅŸkilerine dek pek çok ÅŸey öğrenildi.Goodall'ın çalışması yalnızca bir baÅŸlangıçtı. Son 40 yılda Avrupa'dan Japonya'dan, ABD'den bir bilim adamı ordusu dünya üzerinde 40 noktada hayvanları izledi. Daha sonra belirli aralıklarla biraraya gelerek bu gözlemlerini paylaÅŸtılar. Ve farklı ortamlarda yaÅŸayan hayvanların benzer davranışlar sergiledikleri böylece ortaya çıktı.7 farklı sahada çalışan bilim adamları biraraya gelerek, ÅŸempanzeler hakkında elde ettikleri bilgileri tek bir rapor altında birleÅŸtirdiler. Rapor Nature adlı saygın bilim dergisinde yayınlandı. ıskoçya, St. Andrews Ä°niversitesi'nden primatolog Andrew Whitten'ın önerileriyle 39 ÅŸempanze davranışının liste halinde dökümü yapıldı. Burada en önemli nokta, ÅŸempanzelerin bir kültürü olduÄŸu iddiasını hepsinin kabul etmesiydi.Bu görüş anında eleÅŸtiri yaÄŸmuruna tutuldu. Bu eleÅŸtirilere göre kültür, bölgeden bölgeye farklılık gösteren öğrenilmiÅŸ davranış ÅŸekilleri deÄŸildir; kültür tarih, gelenek, sanat, felsefe ve din demektir. Bütün bunlar lisan ile birlikte insanı diÄŸer türlerden ayıran unsurları oluÅŸturur. Åžempanze kültürü konusu giderek sert tartışmalara yol açtı. Tartışmalar bilimsel zeminden çok anlambilim alanına kayınca çok önemli bir nokta gözden kaçtı. Bu öğrenilmiÅŸ davranışların insan kültürünün kökenine ve amacına iliÅŸkin ne gibi deÄŸerli bilgiler içerdiÄŸi, aslında üzerinde durulması gereken en önemli konuydu.Bu arada ÅŸempanze kültürü olduÄŸunu savunanlar bu tartışmaları zaman kaybı olarak deÄŸerlendiriyor. Åžempanzeler, bir kültüre sahip olmak için insanalara benzemek zorunda mı? Bu sorunun yanıtı kültür sözcüğünün tanımında yatıyor. Ne varki bir düzine antropolog kültürü 12 farklı ÅŸekilde yorumlayacakları için bu konuda ortak bir noktada buluÅŸmaları pek mümkün görünmüyor.DaÄŸ hastalığı nedir?Soru: DaÄŸcılarda, atmosferdeki oksijen yoÄŸunluÄŸunun azalmasına baÄŸlı olarak ortaya çıkan hastalığa karşı alınacak önlemler nelerdir?Yanıt: Önlenebilen bir hastalık olan daÄŸ veya yükseklik hastalığı her yıl pek çok tedbirsiz daÄŸcının ölümüne yol açar. ÇoÄŸunlukla 3.600 ile 4.200 metre arasında meydana gelen rahatsızlık, seyrek de olsa 2.100 metre yükseklikte de görülebilir. 3.000 metrede can kaybı tespit edilmiÅŸtir.DaÄŸcı ne kadar hızlı tırmanırsa, yükseklik hastalığına yakalanma riski de o denli artar. 20 yaşın altındaki veya 40 yaşın üstündekilerin hastalıktan etkilenme olasılığı, 20-40 yaÅŸ arasındakilerden daha yüksektir. Bir kez bu hastalığa yakalanın bir kez daha yakalanma olasılığı da fazladır. "Aklimatizasyon-iklime alışmak'' veya iniÅŸ sürecini yavaÅŸlatmak çok önemlidir. Hastalık en hafif ÅŸekliyle iÅŸtah kaybı, uykusuzluk, mide bulantısı, baÅŸaÄŸrısı ve göğüste sıkışma hissi gibi belirtilerle kendini gösterir. Hastalığın ciddi belirtileri yavaÅŸ yavaÅŸ veya birdenbire ortaya çıkar.Atmosferdeki düşük oksijen basıncına baÄŸlı olarak dokulara giden oksijenin azalmasıyla ortaya çıkan hastalık, hızlı ve zor nefes alma, kalbin zorlanması gibi belirtilerle baÅŸlar. AkciÄŸerler su toplayabilir, kol ve bacaklarda morarmalar görülebilir. Hafif baÅŸaÄŸrısı giderek denge kaybı, uyku hali, bilinçte bulanıklık ve en sonunda koma ile sonuçlanır.Â