‘DoÄŸru zaman’ dünyada ve Türkiye’de nasıl saptanıyor?

Saatiniz doÄŸruyu gösteriyor mu? Evrensel kabul edilen dakik zamanla saatleriniz ne kadar uyumlu? Saatinizi neye göre ayarlıyorsunuz?Radyo ve televizyonlar acaba size doÄŸru zamanı bildiriyorlar mı? Onlar ‘doÄŸru zaman’ı nereden alıyorlar? Dünyanın kullandığı ‘evrensel zaman’ nasıl saptanıyor? Türkiye’de doÄŸru zaman’ı saptayan kuruluÅŸ var mı?Bu yazımız, aslında biz farkında bile olmadan hayatımızın içinde döndüğü saat ve zamanla ilgili. Åžimdi bu sorulara yanıt vermeye sonuncusundan baÅŸlayalım: Ulusal Metroloji EnstitüsüÜlkemizde zamanı belirleyen bir kuruluÅŸumuz var: Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME). Bu Enstitü TÃœBÄ°TAK’a baÄŸlı ve Gebze’de Marmara AraÅŸtırma Merkezi’nin arazisi içinde faaliyet gösteriyor. Metroloji Enstitümüzde, 3 adet Cs (Sezyum) atomik saati var ve 2 adet GPS uydu alıcısından elde ettiÄŸi zaman ayarı ile ulusal doÄŸru zamanı belirliyor. Enstitü Müdürü Hüseyin UÄŸur, Türkiye’nin doÄŸru zamanın belirlenmesine dünyadaki çalışmalara yüzde 2 oranında katkıda bulunduklarını açıkladı.Ä°ki ayrı yolDoÄŸru zaman, dünyada devasa bir organizasyonla belirleniyor. Yüzlerce ülkedeki metroloji (zaman ölçüm) enstitüleri, elde ettikleri verileri merkezi bir kuruluÅŸta birleÅŸtiriyor ve böylece Koordineli Evrensel Zaman saptanıyor. Bu merkezi kuruluÅŸun adı Uluslararası Yerküre Dönüş Servisi’dir (IERS). Bu çalışmayla elde edilen zamanın adı Evrensel Zaman (UT1). Bir de Uluslararası Atomik Zaman (TAI) saptanıyor. Bu zamanın belirlenmesinde, dünyamızın 6 farklı yörüngesinde dönüp duran 24 adet GPS esas rolü oynuyor. Bu uydulardaki atom saatlerinden ABD’de bir özel istasyona sürekli zaman sinyalleri geliyor. Ãœlkemizdeki Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) ve diÄŸer benzer enstitülerin zaman ve frekans laboratuvarları ise uydu alıcısıyla elde ettikleri bu zaman sinyallerini kullanarak, uydulardaki saatlerle kendi referans saatleri arasındaki zaman farkını sürekli ölçerler. Kendi atom saatleri ve uydulardan aldıkları zaman sinyallerini baÄŸlı oldukları Uluslararası Ölçü ve Ağırlıklar Bürosu’na (BIPM) gönderirler ve böylece uluslararası atom saatinin ortak zamanı, yani TAI zamanı belirlenir.Sonuçlar internet aracılığı ile her hafta Uluslararası Metroloji Merkezi BIPM’e gönderilerek üye ülkelerin referans saatleri ile karşılaÅŸtırılır. Bu karşılaÅŸtırma sonucunda, saatlerin doÄŸruluk ve kararlılıklarına göre hangi ağırlıklı ortalamasıyla atom ortak zamanı TAI’nin oluÅŸmasına katkıda bulunduÄŸu belirtilir.Koordineli Evrensel ZamanHesaplanan bu deÄŸerler BIPM tarafından aylık olarak yayınlanır. Böylece TAI kulübü üyelerinin referans saatlerinin izlenebilirliÄŸi (birbirleri ile baÄŸlantısı ve koordinasyonu) elde edilmiÅŸ olur.Yukarıda, iki yöntemle, yani atom saati uydularından gönderilen zaman sinyalleri ölçeÄŸiyle, metroloji enstitülerinin ortak çalışamsı sonucu elde edilen verilerin birleÅŸtirilmesiyle, Koordine Evrensel Zaman (UTC) adı altında oluÅŸturulan zaman ölçeÄŸi belirlenir ve bütün dünyada da ortak zaman birimi olarak kullanılır.Farkı milyarda bir saniyeBizim metroloji enstitümüz, yani UME Zaman ve Frekans Laboratuvarı da mevcut 3 adet Cs (Sezyum) atomik saati ve 2 adet GPS uydu alıcısıyla Eylül 1994 tarihinden itibaren TAI kulübü üyesidir ve UTC zaman ölçeÄŸinin oluÅŸturulmasına katkıda bulunur. Bu ÅŸekilde UME de Türkiye’nin referans zamanını oluÅŸturur. Hüseyin UÄŸur’a göre, Türkiye için referans zamanının diÄŸer ülkelerin zamanlarından farkı nano (10-9) saniye mertebesindedir. Yani saat başında UME’deki saatlerle örneÄŸin ABD’nin veya Ä°ngiltere’nin referans saati arasındaki fark saniyenin milyarda biri seviyesindedir.Dünya metroloji merkezlerinde oluÅŸturulan bu doÄŸru ve kararlı referans zaman bilgileri, kullanıcıların hizmetine çeÅŸitli metotlarla sunuluyor. Sunulan hizmetin kalitesi (zaman bilgisinin doÄŸruluk ve kararlılığı) uydular, radyo vericileri, telefon hatları ve internet aracılığıyla saÄŸlanır. Uydu aracılığıyla dağıtılan zaman bilgisinin doÄŸruluÄŸu 1-100 ns (1x10-9 - 10-7 s) saniyeler arasındayken, bu durum telefon hatlarında 10-3 saniyeler civarındadır. Aynı ÅŸekilde internet aracılığıyla dağıtılan zaman bilgisinin doÄŸruluÄŸu ise birkaç saniye olmaktadır. Radyo dalgalarıRadyo sinyalleri ise kullanılan sisteme baÄŸlı olarak mikrosaniye ile milisaniye arasındaki hatalara sahiptir.Uydu aracılığı ile zaman dağıtımı, ancak çok özel durumlarda, askeri uydularda ve yukarıda özetlendiÄŸi ÅŸekilde ulusal metroloji merkezleri arasında senkronizasyonun saÄŸlanmasında kullanılır.Radyo dalgaları uzun süredir kullanılır. Bunların en önemlileri ABD’nin WWV sistemi, BBC ve Moskova Radyosu sistemleri ile Alman Metroloji Enstitüsünün 77 kHz üzerinden yayın yapan sistemidir. Bu sistemler belirli frekanslarda (genellikle 5,10,15 MHz) kodlanmış tarih, zaman ve bazı diÄŸer bilgileri yayınlar. Bir kısmı kodlu yayına ses de ekleyerek kiÅŸilerin de saatlerini doÄŸru ayarlamalarına yardımcı olur. Özel olarak tasarlanmış sistemlerle bu kodlar çözülerek zaman bilgisi alınır. Halkın kullandığı bazı saatler de bu yayınları alarak kendi kendini ayarlar.Ä°nternet üzerinden zaman bilgisini dağıtan en önemli kaynak, Uluslararası Metroloji Merkezinin internet sitesi www.bipm.org dur. Zaman bilgisinin dağıtımında en yaygın kullanılan sistem, telefon hatlarıyla kodlanmış tarih ve zaman bilgisini dağıtan sistemdir. Ãœlkemizde zamanBu amaçla, ülkemizdeki UME Zaman-Frekans Laboratuvarında üretilen uluslararası sisteme entegre ulusal referans zaman bilgisi, telefon hatları aracılığı ile müşterilerin hizmetine sunuluyor. UME referans zaman bilgisinden yararlanmak isteyen kurum ve kuruluÅŸlar, doÄŸru zaman bilgisini UME’den alacakları özel bir yazılımı kendi bilgisayarlarına yükledikten sonra bir modem ve telefon hatları aracılığı ile herhangi bir anda elde edebilirler. Elde edilen bu zaman bilgisinin hatası ise 5 ms (5x10-3 s) den daha azdır. UME Zaman Dağıtım Sisteminin blok ÅŸemasını sayfamızda izleyebilirsiniz.UME’den alacağınız servis paralıdır, ama ülkemizde doÄŸru zamanı bildiren baÅŸka kuruluÅŸ yok mu? Yapatığımız araÅŸtırma sonucu, TRT- 1’in sabah ve akÅŸam gösterdiÄŸi saatler, Rus atom saati uydusundan doÄŸrudan alınıyor ve ekrana yansıtılıyor. Bu bakımdan saniyesi saniyesine (milyar bar kaç saniye yanılgıyla!) TRT’den saatlerinizi ayarlayabilirsiniz. Ayrıca bir kaç özel televizyonun da evrensel saati doÄŸru bildirdikleri belirtilmektedir. Peki doÄŸru zamana baÅŸka nasıl ulaÅŸabilirsiniz? AÅŸağıda size üç Ä°nternet adresi veriyoruz. http://tycho.usno.navy.mil/utclock.html? ve http://www.worldtimeserver.com/Ayrıca ABD’de NIST'in internet sitesi gerçek anlamda spartan bir yazılım sunuyor. Etkin olarak çalışan bu yazılımı bilgisayarınıza indirebilirsiniz: (http://www.boulder.nist.gov/timefreq/service/its.htm) Buradaki sitelerdeki zaman, bilgisayarınıza ilk yüklendiÄŸi zamanı doÄŸru gösteriyor. Çok amaçlı ClockWise yazılımı ise hepsinden iyi (www.rjsoftware.com).Dakik zaman NASIL saptanıyor: 1- Yerküremizin kendi çevresinde dönüş hızına baÄŸlı olarak elde edilen verilerin birleÅŸtirilerek ortalamasının alınmasıyla ve bu ortalamanın;2- Yerküremiz çevresinde 6 farklı yörüngede dönmekte olan 24 atom saatinin gönderdiÄŸi verilerle karşılaÅŸtırılmasıyla doÄŸru zaman elde ediliyor. Â