DNA’mızda saklı olan hastalıklarımızı bilebilir miyiz?

Ölüm her zaman Perry Jones'un aklında olmuştu, 20'li yaşlardaki bir gençken bile… Ergenlik çağından bu yana bir dizi zorlu sağlık sorunuyla uğraşan Jones, başta kansere genetik yatkınlığı ölçmeye yarayan BRCA1 ve BRCA2 gen taraması testlerini yaptırmak istemedi.

Tip 1 diyabet, çölyak hastalığı ve omurga gelişimi sorunları olan Jones, hayatı boyunca hasta bekleme odalarına girip çıkmış birinin bıkkınlığıyla bu testleri anlamsız buluyordu. Ancak 40 yaşındayken kendisine meme kanseri teşhisi konan annesi bu konuda oldukça ısrarcıydı.

"Annem bilmemektense bilmenin daha iyi olduğunu söylüyor. Eğer bilirsek, ailemizdeki diğer kişileri uyarabilir ve gelecekte kendimiz için daha iyi tedavi yöntemleri araştırabiliriz."

Sonunda testi yaptırmayı kabul etti. "Ve sonra bunu unuttum. Bana BRCA1 genine sahip olduğumu söyleyen o telefon geldiğinde, 'Şaka yapıyor olmalısınız' dedim."

Söz konusu sonuçlar Jones'un geleceğine bakışını ve planlarını da geri dönülmez bir şekilde etkiledi. 

‘AİLE KURMAK İÇİN DÜŞÜNDÜĞÜM ZAMAN DEĞİŞTİ’           �

Başlangıçta çift taraflı mastektomi (memenin alınması) gibi koruyucu bir ameliyat önerilmiş, ancak Jones buna direnmişti. Kendisine ayrıca yumurtalıklarını mümkün olan en kısa sürede aldırmayı düşünmesi gerektiği de söylenmişti. "Bu da bir aile kurmak için düşündüğüm zamanı değiştirdi."

Jones aynı zamanda bu geni gelecekteki çocuklarına aktarabileceğinin de farkındaydı. Yumurtalarını dondurmak veya hamile kalmak gibi çok daha önemli konuları değerlendirmeye başladı. Hatta gelecekteki erkek arkadaşına bu konuyu nasıl açıklayacağını bile düşünmüştü.

‘TEST YAPTIRMAK KANSERİ KONTROL HİSSİ VERDİ’

"Kansere yakalanıp yakalanmayacağımı kontrol edemesem bile test yaptırmak bana bir kontrol hissi verdi. Risklerin farkındayım ve gelişirse mümkün olan en kısa sürede yakalamak için hangi adımları atabileceğimi biliyorum."

SAĞLIK SİSTEMLERİ BUNA HAZIR MI?

Geçtiğimiz ay Monash Üniversitesi, 18 ila 40 yaş arasındaki 10 bin kişiye ‘önlenebilecek veya erken tedavi edilebilecek kanser ve kalp hastalığı riskini belirlemek için güvenli ve ücretsiz DNA testi’ sunan DNA Screen'i başlattı. Bu yaş grubundaki insanlardan gelen istek çok fazlaydı.

Sydney Üniversitesi'nde biyoetik profesörü olan Ainsley Newson, "Genetik taramayı halk sağlığına kazandırmayı akıllıca kullanırsak büyük umut vaat ediyor" diyor. Ancak dikkate alınması gereken bir soru var. "Sağlık sistemi yüksek risk altında olduğu tespit edilenleri desteklemeye hazır mı?”

Peki DNA’mızda gömülü olan kanser risklerini bilmek ne anlama geliyor?

Tıbbi Onkoloji Uzmanı Prof. Dr. Kerem Okutur, Tıbbi Onkoloji Uzmanı Prof. Dr. Saadettin Kılıçkap ve Tıbbi Genetik Uzmanı Doç. Dr. Ayşegül Kuşkucu sorularımızı yanıtladı. İşte 9 soruda BRCA gen testleri…

EN KOLAY ÖRNEK ALINMA ŞEKLİ KAN TESTİ

BRCA1 ve BRCA2 testleri nedir?

Prof. Dr. Kerem Okutur: BRCA1 bir ve BRCA2 gen testleri, bu genlerde ortaya çıkan mutasyonları saptamak amacıyla yapılan moleküler testlerdir. Bu onarım genleri, bizim DNA'mızda ortaya çıkan yaşam boyu gelişebilecek hasarları onarmakla görevlidir. Eğer genlerde mutasyon ortaya çıkar ve hasarı önlenemezse birikir ve sonunda kansere eğilim yaratan bir durum oluşturur. Dolayısıyla BRCA genlerinde ortaya çıkan mutasyonlar ömür boyu bazı kanserlere eğilim yaratır.

Prof. Dr. Saadettin Kılıçkap: BRCA mutasyonu olan hastalarda özellikle genç yaştaki kadınlarda meme kanseri ve yumurtalık kanseri, erkeklerde prostat kanseri gibi kanserlerin daha sık görülmesine neden olur.

Neden ve nasıl yapılır?

Prof. Dr. Kerem Okutur: Eğer bir kişide bu genlerde mutasyon tespit edilirse, ortaya çıkabilecek kanserlerin gelişim riskini azaltmak mümkün olabilir. Örneğin, BRCA gen mutasyonu taşıyan bir kadında her iki memenin alınması o kişinin ömür boyu meme kanserinden korunmasını sağlayabilirken, benzer şekilde yine BRCA mutasyonu olan bir kadında yumurtalıkların alınması, yumurtalık kanseri riskini tamamen ortadan kaldırır. Bu testleri özellikle ailesinde bir veya daha fazla kişide meme kanseri, yumurtalık kanseri, prostat kanseri, pankreas kanseri olan kişilerde mutlaka yapmak gerekir.

BRCA gen testi vücut sıvılarından kolaylıkla yapılabilir. Bu amaçla en kolay örnek alınma şekli de kan testidir.

MUTASYONLU GEN NESİLDEN NESİLE AKTARILABİLİR

DNA’mızda gömülü riskleri bilmek neyi ifade ediyor?

Prof. Dr. Kerem Okutur: Bu riskleri bilmek bizim ileride karşılaşabileceğimiz sağlık sorunlarını daha erken dönemde anlayabilmemizi ve alınacak önlemlerle bu hastalıkların gelişme riskini azaltmamızı, hatta belki bu hastalıklara yakalanmayı engellememizi sağlayabilir. Örneğin, yapılan DNA testinde ileride bir kalp damar hastalığına yakalanma riskinin yüksek olduğu saptanan bir kişi için sigarayı bırakmak, kilolu olmaktan kaçınmak, egzersiz yapmak, hareketli olmak, sağlıklı beslenmek gibi hayat tarzı değişiklikleriyle DNA'da yapılacak bu değişikliklerle hastalığı önlemek ya da riski azaltmak mümkün olabilir. Yani DNA'daki değişikliği saptamak ileride ortaya çıkacak hastalığın bir kader olmasını ortadan kaldırabilir.

Mutasyonlu genlerde aile hikâyesinden bahsedebilir miyiz?

Prof. Dr. Kerem Okutur: BRCA genleriyle ilgili bir diğer önemli nokta, bu genlerde ortaya çıkan mutasyonlar ailevi kalıtım gösterebilmesi. Yani BRCA mutasyonu taşıyan bir kişi bu mutasyonlu geni çocuklarına aktarabilir. Bu anlamda risk yaklaşık yüzde 50’dir. Yani anne babasından birisinde BRCA gen mutasyonu olan bir kişinin aynı mutasyonlu gene taşıma olasılığı oldukça yüksek.

Dolayısıyla bu mutasyonu taşıdığı saptanmış kişilerin birinci ve ikinci derece akrabalarında da mutlaka bu mutasyon taramasının yapılması, hastalıkların önlenmesi açısından önem teşkil eder.

KADINLARIN YÜZDE 13’ÜNDE GÖRÜLÜYOR     �

Bu testlerde hangi kanser tipine yatkınlığımız olduğu bulunuyor mu?

Prof. Dr. Kerem Okutur: Evet mümkün olabilir. Çünkü bazı genlerdeki değişiklikler özellikle belirli tip kanserlere yakalanma eğilimini arttırır. BRCA geni dışındaki başka genlerde ortaya çıkan değişikliklerde, farklı kanser tiplerine eğilimi arttırabilir. O yüzden o gendeki mutasyonu saptamak ilgili organda kanserin gelişip gelişmeyeceğini bize gösterebilir.

Prof. Dr. Saadettin Kılıçkap:  BRCA mutasyonları toplumdaki tüm kadınların yüzde 13’ünde görülür. BRCA 1 mutasyonu olan kadınların yaklaşık yüzde 70’inde ve BRCA2 mutant hastaların yüzde 45’inde 70-80 yaşına kadar meme kanseri görülüyor. Aynı zamanda bu hastaların yüzde 40’ında 70-80 yaşına kadar yumurtalık kanseri de görülebiliyor.

Bu testlerde başka hangi hastalıklara yatkınlık bulunabiliyor?

Doç. Dr. Ayşegül Kuşkucu: Genetik hastalıkların yüzde 90’ı bebeklik çocukluk döneminde tanı alır, ancak bazı hastalıklar ileri yaşlarda erişkin dönemde ortaya çıkar. Tüm genin incelenmesini sağlayan en geniş kapsamlı testlerde çoğunlukla ileri yaşlarda ortaya çıkabilecek nörolojik hastalıklar, kalıtsal kalp damar hastalıklarının bir kısmı ve kanser yatkınlığı saptanabiliyor.

HASTALIKLAR ORTAYA ÇIKMADAN ÖNLEMEK DAHA ÖNEM KAZANDI

Bu testlerde kansere genetik olarak yatkın çıkılırsa ne yapılıyor?

Prof. Dr. Kerem Okutur: Bu durum gen değişikliğinin ne olduğuna ve ortaya çıkacak kanser riskinin ne olduğuna bağlı olarak değişiyor. Örneğin, belli bir kanser tipine yol açma riski çok yüksek olduğu bilinen bir genetik değişiklik saptanırsa ya o kanserin kaynaklanacağı organı kanser olmadan ameliyatla almak veya o organda kanser gelişme riskini azaltmak için ilaç tedavisi yapmak gerekir. Eğer bunların ikisi de istenmiyorsa sık yapılacak tarama programlarıyla, en azından gelişecek kanseri erken dönemde saptayıp başarıyla tedavi etmek mümkün olabilir.

Prof. Dr. Saadettin Kılıçkap:  BRCA1 ve BRCA2 mutasyonu olan hastalarda meme kanseri ve yumurtalık kanseri gibi riskin arttığı kanser türleri için daha erken yaşta kanser taraması yapılmalıdır. Bu bireylere mutlaka bir onkoloji veya genetik uzmanı tarafından genetik danışmanlık verilmesi gerekir.

Genetik testleri yaygınlaştırmak, ölümcül hastalıkların yayılım hızını azaltmaya yararlı olur mu?

Prof. Dr. Kerem Okutur: Tabii ki olabilir. Artık genetiğin ve genetik testlerin bilim dünyasına son yıllarda çok fazla girdiğini biliyoruz. Özellikle bizim tedaviyle ilgili paradigmamızın değişmesi de bu noktada önemli. Yani eskiden hastalık geliştikten sonra tedavi etmeye çok daha fazla önem verirken, artık durum hastalıkların ortaya çıkmadan önlenmesinin daha önemli olduğunu gösteriyor.

Doç. Dr. Ayşegül Kuşkucu: Genetik testlerin yaygınlaştırılması, özellikle akraba evliliklerine bağlı daha kolay ve daha sık ortaya çıkan ağır seyirli genetik hastalıklarının taşıyıcılığının saptanması açısından büyük önem arz eder. Bu sayede sağlıklı çiftler, çocuklarında görülebilecek çekinik kalıtımla oluşabilecek hastalıklar için riskleri öğrenebilir. Bunun sonrasında yardımcı üreme yöntemleri ve genetik testlerle hem sağlıklı bebek sahibi hem de mutant geni aktarmayarak sonraki nesillerde bu hastalıkların oluşumunu engellemiş olurlar.

MUTASYON TESPİT EDİLMESİ KANSER OLACAĞI ANLAMINA GELMEZ

DNA testinde hastalıklara yatkın bir gen bulmak kesinlikle hasta olacağına veya gen bulmamak, asla hasta olmayacağını gösterir mi?

Doç. Dr. Ayşegül Kuşkucu: Genetik testlerin sonuçlarında eğer patojenik varyant tespit edildiği bildirilmişse bu durum testin yapıldığı bireyde hastalık varlığı ya da yatkınlığı var anlamına gelir. Ancak herhangi bir şey tespit edilmemiş olması bireyin yüzde 100 sağlıklı olduğunu söylemez. Özellikle yatkınlıklar konusunda çok dikkatli olunmalıdır, çoğunlukla yanlış anlaşılabiliyor. Özellikle ailesel kanserlerde eğer sağlıklı bir kişide patojenik varyant tespit edilmişse bu durum ‘varyantı taşıyan kişi topluma oranla kanser olma ihtimali çok daha yüksek’ şeklinde yorumlanmalı. Çünkü kalıtsal da olsa özellikle kanser sendromlarında gen varyantının varlığı yüzde 100 kanserin gelişeceği anlamına gelmez.