ÇERNOBÄ°L "OÄŸlum çaycı, yap bir radyasyonlu!.."Türk halkından nükleer faciaya benzersiz bir kara mizah armaÄŸanı: 26 Nisan 1986. Sovyet Rusya'nın ekmek sepeti

ÇERNOBÄ°L "OÄŸlum çaycı, yap bir radyasyonlu!.."Türk halkından nükleer faciaya benzersiz bir kara mizah armaÄŸanı: 26 Nisan 1986. Sovyet Rusya'nın ekmek sepeti Ukrayna'nın göbeÄŸinde, koskoca bir nükleer santral infilak etti. Bunca Nükleer Reaktör polemiÄŸinin ardından, bu faciayı, bilenlere hatırlatmak, merak edenleri bilgilendirmek amacıyla bir kez de ben özetlemek istiyorum…Mevsim bahardı; çayırları süsleyen onca börtü böceÄŸe, gelinciÄŸe çok aykırı idi bu felaket. Ä°sveç hükümetinin Rusya sınırındaki, en ileri teknolojik cihazlarla bezeli nükleer denetim sistemi olmasaydı, dünya uÄŸradığı bu felaketi -belki de- haftalarca öğrenemeyecekti. Allah'tan, rüzgârlar kuzeye esti de, radyasyon yüklü bulutları Ä°sveçliler yakaladı.Bu iÅŸe Ä°sveçliler de çok ÅŸaşırdı aslında. Zira bu sistem, Sovyetler'in gizli nükleer denemelerini lahzada ABD'ye bildiren bir adet "Sayın muhbir vatandaÅŸ" olsun diye kurulmuÅŸtu. Ä°ÅŸini de yıllarca iyi yapmıştı.Ne yazık ki, bu seferki görevi 20. Yüzyıl'ın en büyük nükleer felaketini (HiroÅŸima ve Nagazaki'ye atılan atom bombaları hariç) dünyaya duyurmak oldu. Ä°nfilak eden ikinci ÅŸey ise, iktidara geliÅŸinden itibaren "Glasnost" diye diye dilinde tüy biten, güya bu sefer imajı farklı Sovyet yönetiminin hiç de "ÅŸeffaf" falan olmadığının anlaşılması idi. Avrupa basını günlerce, en can kanırtıcı manÅŸetlerle debelenirken, sözümona "ÅŸeffaf" Moskova'dan tık iÅŸitilmedi. Çok ayıp edilmiÅŸti... Sorumsuzluk, ihmal ve bilumum hatalar için "diz boyu" tabiri bile yetersiz kalıyordu."Dünyada hiç kimse, daha evvel bu tür bir kaza ile yüz yüze gelmemiÅŸtir."Çernobil'deki en kıdemli bilim adamı Yevgeny Velikhov'un ÅŸaÅŸkınlığını yansıtan bu sözleri anlamlıydı. Nedense, biz dahil herkes "fenersiz" yakalanmıştı!Toplam 51 birim reaktörlük Sovyet nükleer gücünün içinde pek "mümtaz" bir yere sahipti. Çernobil. Ukrayna'daki 10 birim reaktörden 4'ü Çernobil'de idi. Ä°nfilak sonucu kaybedilen 4 nolu reaktör 1983'te hizmete girmiÅŸti. 1988'de, 5. ve 6. reaktörlerin tamamlanıp hizmete girmesiyle, Çernobil Atom Santralı'nın toplam 6.000 megavatlık bir güce ulaÅŸması hedeflenmiÅŸti. Bu da, Ä°ngiltere büyüklüğünde bir ülkenin tüm elektrik ampullerini yakabilmesi, yani, "dünyanın en büyük atom santralı" unvanını kazanması demekti."Komünizm, Sovyet gücü, artı tüm ülkenin elektrik gücüne kavuÅŸturulmasıdır."BolÅŸevik ihtilalinin babası V.I. Lenin böyle demiÅŸ. Onu izleyenler, sözünü dinlediler. Bilim adamları, batıda ya da doÄŸuda olsun, daha emin, daha az riskli teknolojiler geliÅŸtirilene kadar nükleer enerjinin bir tür "ara durak" olduÄŸunu itiraf ediyorlardı.Ancak, ihtiyaç büyüktü ve acildi. Çernobil atom santralı, coÄŸrafi konumun avantajından ötürü, hem Rusya'nın içindeki sanayi tesislerini besliyor, hem Ukrayna'nın baÅŸkenti Kiev'in merkezi ısıtmasını saÄŸlıyor, dahası, reaktörlerde çalışan uzmanlar, atom santralında olmanın otomobil kullanmak kadar bile tehlikesi olmadığına inanıyorlardı."Elektrikçiydi, galiba..."Takdir-i ilahi mi denir? Nisan ayında Rus Komünistleri, "Baba" Lenin'in 130'uncu doÄŸum yıldönümünü kutladılar. Hay kutlamasalardı keÅŸke yürekleri fena sızladı!Moskova televizyonunun ÅŸimdiki yeniyetmelere sorduÄŸu, "Lenin kimdir?" suali, Rus gençliÄŸinin vahim ölçüde, "tarihselbilinçözürlü" olduÄŸunu ortaya çıkardı! Tam 70 sene tanrı gibi tapılan Lenin'i gençler tanımıyordu. Düşünebiliyor musunuz? Çocukların çoÄŸunluÄŸu, "Lenin diye birini duymadım" deyiverdi. Aklım almıyor, Lenin nasıl unutulur?Kazara cevap verenlerin döktürdüğü inciler ise, alem mi alem! "Leningrad'da doÄŸduÄŸu için, ona Lenin denildi." (Facia, o ÅŸehri Çar Petro kurmuÅŸtu. Ä°htilalden sonra, ismi Leningrad'a çevrilmiÅŸti!)"II. Dünya Savaşı'nı sona erdirmek için çok uÄŸraÅŸtı." (Tanrım, sen aklımı bana bağışla. Lenin, savaşı baÅŸlatan Hitler'in Polonya'yı 1939'daki iÅŸgalinden tam 15 sene önce, 1924'te öldü!!!!!) "Çok çocuÄŸu oldu ve zehirlenerek öldü."(Hiç çocuÄŸu olmadı. Bir kadının tabancasından çıkan kurÅŸunlarla yaralandı. Ölümle cebelleÅŸti, ama kurtulamadı. Suikast kurbanı.)"Birçok kilise inÅŸa ettirdi.(Abuk! Zira, BolÅŸevik ihtilalinin tüm liderleri gibi, tanrıtanımazdı.)"Elektrikçi idi."(Vallahi, ÅŸimdi ne desem yalan olur. Lenin, elektrik iÅŸlerinden ne kadar anlardı, ampul falan deÄŸiÅŸtirebilir miydi, bilmiyorum. Ama, ülkesinin elektrik aÄŸlarına kavuÅŸturulmasını düşleyen bir lideri bir tek gencin "elektrikçi" olarak hatırlaması bile bir nimet. Ä°nsanın yüreÄŸi burkulsa da...)Dünya kamuoyu günlerce dehÅŸet içinde, diÅŸe dokunur bir açıklama bekledi. Nafile... Bu arada, rüzgârın yönü güneye döndü. Radyasyon yükü azalmış bulutlar, Karadeniz daÄŸlarına çarpınca yaÄŸmur olup kıyı ÅŸeridini suladı. Biz de o çayları güzelce içtik.Sovyet makamları haftalarca uÄŸraşıp didinip bilgi topladılar. Bu bilgi çerçevesinde, Mihail Gorbaçov, 14 Mayıs 1986'da, yani kazadan tam yirmi gün sonra, halka bir resmi bildiri yayınladı.Resmi bildiri Çernobil'in neden "berhava" olduÄŸunu açıklıyordu. Ä°nfilakin ana nedeni, insan hatası (human error) idi. Adım adım geliÅŸen, akılalmaz hatalar şöyle:26 Nisan 1986 sabahının erken saatlerinde, Ukrayna'daki Uzh ile Pripyat nehirlerinin biribirlerine kavuÅŸtuÄŸu noktada kurulu Çernobil meteoroloji binasında, Åžef Zinaida Kırdyk, günlük ölçümleri yapıyordu. Birden irkildi: Ä°stasyonun Geiger sayacı fevkalade yüksek dozda radyasyon gösteriyordu. Bu, bir tek anlama gelebilirdi: Çernobil'de kötü -belki de korkunç- bir ÅŸeyler oluyordu.Gerçekten de, birkaç saat sonra, alevler 4 nolu reaktör ile etrafındaki binaları sarmıştı bile...Gorbaçov, resmi açıklamasını yaparken, infilaka yol açan bir dizi bariz ve sistematik iÅŸletme hatasının ne kadarının farkındaydı, bilinmiyor. Ama, dört ay sonra, Viyana'ya giden Sovyet heyetinin başı Valery Legasov'un söylediklerine göre, senelik bakım nedeniyle iÅŸletmedışı reaktörde, operatörlerin bir denemeye kalkışmasıydı felaketi baÅŸlatan...Operatörler, aralarında bir hayli tartıştıktan sonra, reaktör hazır devre dışıyken, bu fırsatı deÄŸerlendirmek istemiÅŸlerdi. Hangi fırsatı? Reaktörün buhar kaynağı kesildikten ne kadar sonra duracağını görme fırsatı!Altı hayati hata…Cuma günü, sabahın 01.00'inde -kazadan, yaklaşık 24 saat önce- operatörler, 4 nolu reaktörün gücünü tedrisi olarak azaltarak, meÅŸ'um denemeyi baÅŸlattılar!Bu deneme için hedeflenen, reaktörün 3.200 MW (termal) olan gücünü, 700 ila 1000 MW'a (termal) indirmekti. Öğle saatlerinde, reaktörün gücü 1.600 MW'a (termal) düşmüştü bile. Operatörler, öğleden sonra saat ikide acil soÄŸutma sistemini kapattılar. Bu, operatörlerin ilk hayati hatasıydı.Ne var ki, tam o sırada, Kiev'deki ÅŸebeke kontrolörü Çernobil'i arayarak, reaktörün saÄŸladığı elektriÄŸe bir müddet daha ihtiyacı olduÄŸunu bildirdi. Yani, reaktörün gücünün azaltılması iÅŸleminin durdurulmasını buyurdu! Operatörler, verilen talimata uydular. Fakat, bu arada, acil soÄŸutma sistemini tekrar devreye sokmayı unutuverdiler! (Olur a, insanlık hali??!!!) Ä°ÅŸletme talimatına kesinlikle aykırıydı bu.Gece 02.00'de, ÅŸebeke kontrolörü tekrar Çernobil'i arayıp artık elektriÄŸe ihtiyacı kalmadığını söyledi. Saat 00.30'da -artık 26 Nisan'a girilmiÅŸti- operatörler, basit ama korkunç bir hata daha yapıp regülatörü ayarlamayı unuttular! Oysa, gereÄŸinin yapılması halinde, ayarlanmış regülatör faciayı kesinlikle önleyecekti. Reaktörün gücü, deÄŸil önceden hedeflenen 700 ila 1000 MW'a (termal), küt diye 30 MW'a düşüverdi."Kurtarma"ya karar verdiler!O noktada akl-ı selimin emrettiÄŸi ÅŸey, böylesine düşük bir takatla deneme mümkün olmayacağından, testten vazgeçmek ve reaktörü tamamen kapatmak idi. Öyle olmalıydı. Gelin görün ki, bizim (üstelik de tam 14 yıldır rahmetli) operatörler, "Unut gitsin..." diyecek yerde, denemeyi "KURTARMA"ya karar verdiler! Bu hamasi kurtarma edebiyatının ardındaki telaÅŸ, yeni bir test için, bir sonraki yılı bekleme mecburiyetinden kaynaklanıyordu. Ãœstelik, 'test geri bırakıldı' diye amirlerinden laf iÅŸitmeleri de sözkonusuydu.Deneme "kurtarılacak" idi. Yalnız bu noktada, "xenon zehirlenmesi" denen sorunu halletmeleri gerekiyordu. Reaktör iÅŸlerken, ortaya çıkan fizyon (çekirdeksel bölünme) ürünlerden biriydi "xenon 135" gazı. Bu gaz, nükleer fizyonun baÅŸlıca besleyicisi olan nötronları absorbe ediyordu. Reaktörün normal takatinde, bu absorbasyonu aÅŸacak miktarda nötron olabiliyorken, çok düşük takatte, nötron sayısı iyice azalıyordu.Operatörler, bu noktada, kontrol çubuklarını dışarı çekmeye baÅŸladılar. Halbuki, reaktör iÅŸlerken, kontrol çubuklarının sayısı, bir defada 30'dan aÅŸağı düşmemeliydi. Hatta, kimi zaman 15 kontrol çubuÄŸu bile yetebiliyordu. Fakat, operatörler ümitsizlikle, reaktörün kalbinde hepi topu 8 ila 6 kontrol çubuÄŸu bırakmışlardı! Üçüncü vahim hataydı bu.Sabahın 01.00'inde dördüncü hata yapıldı. Operatörler -deneme talimatnamesinin bir maddesine uyarak- reaktör kalbine soÄŸutucu su sevketmekte olan altı pompaya ilaveten, iki pompayı daha devreye soktular!Normal ÅŸartlarda bu tedbir, reaktörün güvenliÄŸini pekiÅŸtirici bir etki yapardı. Ama, reaktörün takati böylesine düşük iken, buhar ile devr-i dâim eden su miktarı arasındaki dengeyi tehlikeli ÅŸekilde bozdu. Ve, Legasov'un deyiÅŸiyle, reaktörü "fevkalade istikrarsız" bir hale soktu. Su ve buhar seviyeleri her saniye öylesine beklenmedik ÅŸekilde deÄŸiÅŸiyordu ki, operatörler artık bunları kontrol edemiyordu.Böylece, beÅŸinci hayati hatalarını yaptılar! Saat 01.20'de, buhar ve su miktarlarının acil durum seviyelerinin altına düşmesini engelleyebilmek ümidiyle, bu sefer de, normal olarak reaktörü kapatabilecek, otomatik kapatma sistemini bloke ettiler.Deneme baÅŸlıyor!..Sabah 01.23'te deneme baÅŸlatıldı. Dört saniye sonra, talimata aykırı altıncı ve son hatalarını iÅŸlediler: Türbinler kapatıldığında otomatik olarak devreye girecek son güvenlik sisteminin de düğmesini 'off'a, yani kapalıya çeviriverdiler!Niçin böyle yaptıklarını kimse bilmiyor. Fakat, yapılan ÅŸeyin anlamı, büyük faciayı belki de engelleyebilecek son önlemin de ortadan kaldırılmasıydı.Reaktör başını almış gidiyordu!Artık, reaktör resmen başını almış gidiyordu. Kontrol çubukları dışarı çekilmiÅŸ, tüm güvenlik sistemleri devredışı bırakılmıştı. Canı ne isterse, yapabilirdi.Ekip amiri, otuz saniye sonra felaketin yaklaÅŸmakta olduÄŸunu farketti. Ama, neye yarar? Hemen, kontrol çubukları gerisin geriye reaktör kalbine konmalıydı! Ancak, hararet öyle bir noktaya varmıştı ki, kontrol çubukları yerlerine oturduÄŸu halde, maksat hasıl olmadı. Reaktör kalbinden patlama sesleri geliyordu. Ömrünün son demlerini yaÅŸayan zavallı reaktör, normal gücünde ürettiÄŸi ısının birkaç yüz katı ısının meydana getireceÄŸi hararete ulaÅŸtığını görmüştü.Reaktör kalbinde, yarım ton TNT (dinamit malzemesi) eÅŸiti bir infilak oldu. Felaket öylesine çabuk gelmiÅŸti ki, yakıt erimeye dahi vakit bulamadı, düpedüz ÅŸekil deÄŸiÅŸtirdi.Dört saniye sonra, ikinci bir infilak oldu. Sovyetler'e göre bu, birincinin devamı deÄŸil, buharın yol açtığı, farklı bir ikinci infilak idi. Ä°kinci infilak, evvela reaktörün 1000 tonluk kapağını havaya uçurdu.1000 tonluk kapağın havalara uçması yetmedi. 200 tonluk yakıt doldurma vinci reaktör kalbinin üstüne devrildi ve bir sürü soÄŸutma devresi tahrip oldu. Birkaç saniyede, yakıt çubuklarını kaplayan zirkonyum, buharla reaksiyona girerek hidrojen açığa çıkarmaya baÅŸladı.30 ayrı yerde yangınHidrojen hemen infilak etti; sonra hidrojen, oksijenle birleÅŸerek açığa ısı veren bir reaksiyonla su buharı oluÅŸturdu. Meydana gelen ısı da, bir dizi yangının kıvılcımı oldu. Bütün ünitelerden yanan parçacıklar etrafa saçılıyordu. Reaktörün 30 ayrı yerinde yangın patlak verdi. Reaktör kalbindeki grafit blokları da alevlere boÄŸulduÄŸunda, belki insanlar pek farkında deÄŸildi, ama, nükleer enerji alanında, dünya yeni bir çaÄŸa giriyordu.Jülide ERGÃœDER - 22 Mayıs 2000, Pazartesi Â