Cahit Arf: Bilimin tartismasiz en buyugu

Cahit Arf, dunya ile 1902 yilinda Selanik'te tanisti. Dunya ise onu gezegenin en buyuk matematikcilerinden biri olarak tanidi. Kendi adi verilen halka teorisi ile matematikte koskoca bir yuzyila damgasini vurdu.

Ilginctir ki, pek cok cocuk gibi ilkokul siralarinda matematik dersini hic sevmedi. Balkan Savasi'yla birlikte ailesi Selanik'ten Istanbul'a goc etti. 13 Eylul 1980'de Karadeniz Teknik Universitesi'nde onur doktorasini aldigi torende yaptigi konusmada, o yillari soyle anlatti:

‘‘Bir mahalle cocugu kavrami vardi ailemde. Beni sokaga koyvermezlerdi. Cunku mahalle cocugu olabilirdim ve bu da ozenilecek bir sey degildi. Bu hava icinde bir cocuk kendi icine kapaniyor, oyununu kendi basina kuruyor. Cocuklugumda mutemadiyen kagittan oyuncaklar yaparmisim. Bu bir bakima faydali olmus. Oyuncak icadediyor ve mutemadiyen etrafimi musahade etmeye calisiyordum.’’

Matematik hevesi olmamakla birlikte lineer denkleme dayali problemleri cozmekte zorlanmayan Arf'deki yetenegi besinci sinifta okurken karsilastigi lise mezunu bir ogretmen ortaya cikardi. Istanbul'a gidip disci olabilmek icin ogretmenlik yaparak para biriktiren bu genc, Arf'in kendine guven duymasini sagladi. Arf, bu hizla okulda buyuk basarilar elde etti ve babasi tarafindan Fransa'ya gonderildi.

ARF HALKALARI

Lise ve yuksekogrenimini Fransa'da tamamladi. Turkiye'ye dondukten sonra bir sure Galatasaray Lisesi'nde ogretmenlik yapti. Docent adayi olarak Istanbul Universitesi Matematik Bolumu'ne gecisin ardindan 1937'de doktora yapmak icin Gottingen'e gitti. Burada yaptigi doktora calismasi, onun dunya capinda taninmasina yol acti.

Alman matematik dehasi Hasse'nin uyarilarina karsin Non-komutatif Class Field uzerinde tek basina bir bucuk yil calisarak doktorasini tamamladi. Arf'in bu calismasiyla elde ettigi sonuclarin bir kismi literature ‘‘Hasse-Arf Teoremi’’ olarak gecti.

Doktora tezini 1938'de bitirdikten sonra Hasse'nin onerisiyle bir yil daha Gotting'de kaldi. Bu ise onun icin yeni bir calisma donemi oldu ve matematikci E. Witt'in, ilk adimini attigi Kuadratik Formlar teorisini onemli olcude tamamladi. Bu sekilde dunya literaturune ‘‘Arf Invaryantani’’ olarak gecen invaryanti ortaya cikardi. Cahit Arf'i dunyaya tanitan bu bulus olmustu.

Savas yillari sirasinda Istanbul Universitesi’ne gelen Du Val isimli Ingiliz matematikci, Arf'in yasaminda onemli olacak bir sayfanin daha acilmasini sagladi. Du Val'in anlattigi teoride, geometrik argumanlarin arkasinda etkin cebirsel kavramlarin varligindan soz eden Arf, bu iddiayi kanitlamak icin bir hafta eve kapandi. Evden ciktiginda, birtakim halkalardan soz etti. O halkalara ‘‘Arf Halkalari’’ kapanislarina da ‘‘Arf Kapanisi’’ denildi.

Matematik cozumlerinin mekanik problemlerine uygulanmasinin en iyi orneklerini veren Arf, genc bir matematikci kusaginin yetismesine katkida bulundu. Arf, bilimi Turkiye'ye sevdirmek icin cok ugrasti.

CUNKU OLUMU UNUTUYORUZ

Matematigi ‘‘tumevarimsal bir bilim’’ olarak tanimlayan Arf, bu bilimin sonsuz kumeler icin gecerli oldugunu altini cizerek matematik-olumsuzluk iliskisini soyle acikliyordu: ‘‘Bu sonsuzluklari tumevarimsal bir sekilde kavriyoruz ve kavradigimiz zaman da o sonsuzlugu hissediyoruz. Ve bu bize mutluluk veriyor. Cunku olumu unutuyoruz.. Herkes olumsuz oldugu alanda calismak ister. Ben de matematikte kendimi olumsuz hissettim...’’

Bilim adamligini bir yasam bicimi olarak surduren Arf, 90 yasinda olurken bile matematik calismalarina devam ediyordu.

1000’den 1900’e bilim adamlari

Takiyuddin (16. yy)

Osmanli doneminin ilk astronomu. 1571'de Ikinci Selim tarafindan muneccimbasiliga tayin edildi ve birkac yil sonra Istanbul'un ilk rasathanesini kurdu. Yaptigi gokyuzu olcumlerinin gunumuzde dogrulugunun anlasilmasi ve gelistirdigi diger metodlar, Takiyuddin'in dunyanin en onemli astronomi bilginleri arasinda yer edinmesini sagladi.

MUTEFERRIKA (1670-1745)

Turkiye'ye ilk yerlesik matbaayi getiren kisi. Aslen Macar olan ve sonradan Muslumanligi secen Mutefer-rika, 1728'de Istanbul'da kurdugu matbaasinda bastigi eserlerle 'ilk Turk yayincisi' unvanini da aldi.

PIRI REIS (1456-1554)

Turk amirali ve kásifi. Asil meslegi askerlik olan Piri Reis tarihe kumanda ettigi savaslarin yanisira denizcilikle ilgili olarak yaptigi teknik icatlarla ve Colombus haritalarini Turkce'ye uyarlamasiyla gecti.

GEVHER NESIBE (13.YY)

Selcuklu hukumdari Giyaseddin Keyhusrev'in kizkardesi ve adina hastahane kurulan ilk kadin. Sultan Giyaseddin, Gevher Nesibe'nin olumunden cok kisa bir sure once yaptigi vasiyeti yerine getirdi ve 1205'te Kayseri'de onun adina buyuk bir hastahane kurdu.

ULUG BEY (1393-1449)

Timur'un torunu olan hukumdar ve astronomi bilgini. Semerkand tahtinda oturdugu sirada Semerkand'i dunyanin en seckin bilim merkezlerinden biri yapti ve doneminin en gelismis rasathanesini de burada insa ettirdi. Ulug Bey'in asirlarca once cizdigi gokyuzu haritalari modern orneklerle sasirtacak benzerlikler gosterir.

KÁTIP CELEBI (1609-1658)

Eserleri Bati dillerine cevrilen ilk Turk bilim adami. Tarihten cografyaya, dinden teknolojiye ve devlet yonetimine kadar hemen her alanda yazdi. 'Kesfu'z-Zunun' adli unlu kitap katalogu, 1835-58 yillari arasinda Avrupa'da yayinci Flugel tarafindan Latincesiyle beraber basildi.

A. CEVDET PASA (1822-1895)

Osmanli hukuk ve tarih biliminin en unlu adi. Tarihten cografyaya, hukuktan dine kadar verdigi cok sayida eser arasinda Osmanli hukuk sisteminin en buyuk reformu sayilan 'Meccele' isimli o donemin medeni kanunu en onemli yeri tutar.

Hulusi Behcet (1889-1948)

1947'de kendi ismiyle anilan ‘‘Behcet’’ hastaligi ile dunya tip literaturune gecti. Frengi konusundaki degerli calismalari ve Behcet hastaliginin tanimlanmasindaki cabalari nedeniyle, 1975'te Hulusi Behcet anisina TUBITAK Hizmet Odulu konuldu.

FEZA Gursey (1921-1992)

Kuramsal fizikci. Kuantum mekaniginde grup kuramina onemli katkilar sagladi. Matematiksel fizik, yuksek enerji ve temel parcaciklarin bakisim ozellikleri alanlarinda calismalar yapti. M. Gunaydin'la birlikte fizikte bulunmayacagi sanilan ‘‘ayricalikli gruplar’’in belirleyebilecegi bakisimlari arastirarak, bu grubun birlesik grup olabilecegini gosterdi.

GAZI YASARGIL (1925-)

Dunyanin onde gelen teorisyen ve teknisyen beyin cerrahi. Zurih Universitesi Tip Fakultesi Norosirurji Departmani Baskanligini yuruttu. Ulusal ve uluslararasi duzeyde bilimsel odulleri bulunuyor. Norosirurji ile ilgili 4 bilimsel dergide surekli hakemlik yapiyor. Gectigimiz gunlerde ABD tarafindan, ‘‘Asrin hekimi’’ unvaniyla odullendirildi. Halen Arkansas Universitesi Tip Fakultesi Norosirurji Anabilim Dali ogretim uyesi.

HALIL INALCIK (1918-)

Osmanlilarin ekonomik ve toplumsal yapisi arastirmalariyla tanindi. Uluslararasi alanda, gunumuzun yasayan en buyuk Osmanli tarihcisi. Bilkent Universitesi Tarih Bolumu ogretim uyesi.

EKREM AKURGAL (1911-)

Hitit, Frig, Urartu, Gec Hitit arastirmalariyla Anadolu arkeolojisine onemli katkilarda bulundu. Bati Anadolu'da Bayrakli Hoyugu'nde yaptigi kazilarla Eski Izmir kentini ortaya cikardi. AFC Buyuk Liyakat Nisani, Goethe Madalyasi sahibi. Emekliye ayrilan Akurgal, Ankara'da yasiyor.

MUSTAFA INAN (1911-1967)

Turkiye'de cagdas deneysel mekanik ogretiminin yayginlasmasinin oncusu. Ders ve yapitlariyla direnc ve esneklik konusunun, Turk muhendisleri arasinda yayginlastirdi. TUBITAK'in kurulmasinda rol oynadi.

IHSAN KETIN (1914-1995)

Turkiye'de modern anlamda jeoloji biliminin kurucusu. Kuzey Anadolu Fay Hatti'nin varligini ilk ortaya koyan bilim adami oldu. 1988'de Amerikan Jeoloji Toplulugu onur uyesi oldu.

ASIM O. BARUT (1926-1995)

Matematiksel fizik, yuksek enerji fizigi ve parcacik fizigi alanindaki calismalariyla tanindi. Bati universitelerinde gorev yapti. 1982'de Yuksek Enerji Fizigi Arastirma Okulu'nun yoneticiligine getirildi.

RATIP BERKER (1909-)

Akiskanlar mekanigi alanindaki calismalari ile taninan, mekanik ve matematik bilgini. Ordinaryus profesor unvani aldi.

OKTAY SINANOGLU (1935-)

Kuantum kuramina katkida bulunan Turk kimyaci. ODTU'de Kuramsal Kimya Bolumu'nu kurdu. NATO kuruluslarinda atom fizigi dersi verdi. Amerikan sanat ve Bilim Akademisi'ne secilen ilk Turk.

FUAT KOPRULU (1890-1966)

Turkoloji'nin kurucusu, bilim adami ve politikaci. 20. yuzyilin ilk ceyregine kadar Batili uzmanlarin ilgi alani olan Turkolojiyi Turkiye'ye tasidi ve onculugunu Turk bilim adamlarinin yaptigi disiplin haline getirdi.

ERDOGAN SUHUBI (1934 -)

Surekli ortamlar mekaniginde, mikroyapidaki cizimlerin rasyonel kuraminin kurucularindandir. Asil onemli calismasi ise mikroyapidaki cisimlerin rasyonel kuramina iliskindir. Halen ITU ogretim uyesi.

HALET CAMBEL (1916-)

Tarih oncesi arkeolojisi konusunda onemli arastirmalar yapti. Afyon-Pismiskale, Afyon-Yazilikaya ve Midas kenti kazilarini yapti. 7. yuzyila ait Karatepe-Aslantas yerlesimini tespit etti. Turkiye'nin ilk acik hava muzesi halinde duzenlenmesini sagladi.

EMIN ONAT (1908-1961)

Anitkabir'in tasarimcilarindan ve Turk mimarlarini uluslararasi alanda da temsil etti. 1954'te kurulan TMMOB, Mimarlar Odasi'nin 1 sicil numarali uyesi.

CELAL SENGOR (1954-)

Tektonik yapisal jeoloji alaninda uzman. Ihsan Ketin'in ogrencisi. Dogu Anadolu fayini kesfeden bilim adamlarindan. Avrupa Bilimler Akademisi uyesi. Marmara depremiyle one cikti. ITU Maden Fakultesi Jeoloji Bolumu ogretim uyesi.

MUBECCEL KIRAY (1923-)

Turkiye'de modern sosyolojinin kurucularindan. Kirsal ve kentsel alanlardaki toplumsal degisimin yonu, boyutlari ve isleyis mekanizmasi calismalariyla tanindi.

O. LUTFU BARKAN (1902-1979)

Osmanli tarihcisi. Turkiye'de iktisat tarihinin ayri bilim dali olarak orgutlenmesine onculuk etti. 1950'de Turk Iktisat Tarihi Enstitusu'nu kurdu. Osmanli arsivlerinin arastirmaya acilmasini sagladi.

MUZAFFER AKSOY (1915-)

Benzenden kaynaklanan bir kansizlik turunu ve kan kanserini tanimlamasi ve ilk kez kendi saptadigi anormal hemoglobin tipleri uzerinde yaptigi arastirmalar ile tanindi. Ekibiyle buldugu hemoglobin turune ‘‘Hemoglobin Istanbul’’ adini verdi.

SEDAT ALP (1913-)

Konya Kara Hoyuk'te basladigi kazilari 1986'ya degin surdurdu. Kazilarda Hitit kent mimarisine iliskin onemli saptamalara ulasti. Emekli olan Alp, halen Ankara'da yasiyor.