BÄ°R ÖLÜM KALIM MESELESÄ°:YALOM'LA RÖPORTAJ Dünyanın bütün harikaları arasında en üstünü hangisidir? "Etrafındaki insanların ölümlü olduklarını gördüÄŸü

BÄ°R ÖLÃœM KALIM MESELESÄ°:YALOM'LA RÖPORTAJDünyanın bütün harikaları arasında en üstünü hangisidir? "Etrafındaki insanların ölümlü olduklarını gördüğü halde kendisinin ölmeyeceÄŸine inanan insan harikaların en harikasıdır" diye yanıtlar Dharma'nın sorusunu Mahabharata'da Yudhishtara.Irvin Yalom'a göre, yanlış yerlerde aradığımız tek ÅŸey aÅŸk deÄŸil. Yanlış yerlerde aradığımız bir baÅŸka ÅŸey "hayat"ın ta kendisi. Psikanalist, ölümü inkar etmekle mutluluk arayışımızı yanlış taraflara yönlendirdiÄŸimizi söylüyor. Çalışmaları, yaÅŸamın gerçek anlamının en çok korktuÄŸumuz ÅŸeylerle yüzleÅŸebilmekte olduÄŸunu savunuyor.Yalom 1980'de yayımlanan bir ders kitabı olan "Varoluşçu Psikanaliz" ile "AÅŸkın Celladı" gibi çok satan kitapların yazarı; ve böyle bir iddiada bulunacak altyapıya sahip olduÄŸunu bu kitaplarıyla da kanıtlamış biri. Bu kitaplarda Yalom, yeme bozukluÄŸu gibi nevrozların tedavisinde hastaların ölüm korkularını suyüzüne çıkartarak hafifletmenin yollarını açıklıyor. Çoksatan romanı "Nietzsche AÄŸladığında" psikolojinin Freud yerine Nietzsche tarafından kurulması durumunda nasıl bir bilim olacağını irdeleyen ilginç bir çalışma. Yeni romanı "Divan" önümüzdeki ay piyasaya çıkacak.Yalom ile Palo Alto'daki güzel evinin hemen yanındaki ofisinde konuÅŸtum. Sakin bir adam. Ölüm, özgürlük, yalıtım, anlamsızlık gibi varoluşçu gerçekliklere tuhaf bir biçimde uygun düşen hoÅŸ bir gerginlik saçıyor etrafına. Bilime olan inancından ve yaÅŸamın gayri materyalist ve ruhani anlamlarından duyduÄŸu kuÅŸkulardan söz ederken de ihtiraslı bir kimliÄŸe bürünüyor.Beni en çok ÅŸaşırtan, Yalom'un sahip olduÄŸu o çok parlak kariyerle, bugün, 65 yaşında iken geldiÄŸi konum arasındaki zıtlık oldu. YaÅŸamını akademik çalışmalarla geçirdikten sonra artık roman yazmaya baÅŸlamıştı. Meslek yaÅŸamında olaÄŸanüstü bir tempo ile çalışan bu akademisyen ÅŸimdi artık çalışmanın ötesindeki deÄŸerlere dikkati çekmeye çalışıyor. Irvin Yalom sadece söyledikleri yüzünden deÄŸil, yaÅŸam tarzı baÄŸlamında da ilginç biri…Bir çoÄŸumuz ölümü düşünmemeye çalışırız. Ama siz diyorsunuz ki "Ölümle yüzleÅŸmek daha mutlu, daha dolu ve otantik bir hayatın anahtarıdır." Sizin için otantik bir hayat ne demektir?Yıllar geçip de yaÅŸlandıkça hayatımın sonu hakkında daha fazla düşünmeye baÅŸladım. Babam ve amcalarım kalp hastalıkları nedeniyle genç sayılabilecek yaÅŸlarda ölmüşlerdi. YaÅŸamın sonlu olduÄŸunu düşünmeye baÅŸladım. YaÅŸayacak sonsuz yıllarım yoktu. Bu aÅŸamada, benim için neyin daha önemli olabileceÄŸini düşünmeye yöneldim. Hepsinden önemlisi kendini yineleyen ÅŸeyler yapmak istemediÄŸimi anladım.Herhangi bir klübe üye olmak ya da öğretmenlik yapmak da istemiyordum; çünkü psikoloji her geçen gün daha da ilaç merkezli bir bilime dönüşüyordu. Yeni nesil terapistler psikoterapi için eÄŸitilmeyeceklerdi çünkü sigorta ÅŸirketleri artık psikoterapi için para ödemiyorlardı. Benim için en önemli ÅŸeyin yaratıcılık olduÄŸuna karar verdim. Yaratıcı bir kiÅŸiliÄŸim ve yeteneklerim vardı ama bunları kullanmıyordum. Kendimi özetlemek gerekirse bir masalcı olarak görüyorum. Hayata, daha derin, daha varoluşçu anlamlar aramak için dikkatle bakan ve gördüklerini baÅŸkalarına aktarmaya çalışan bir masalcı. Yeteneklerimi kullanmıyor olmanın düşüncesi bile beni çok rahatsız ediyor.Åžu bonzailere bakmayı da çok seviyorum. (Eliyle dışardaki küçük aÄŸaçları iÅŸaret ediyor.) Bahçemi çok seviyorum. Birçok kiÅŸiden gelen yemek davetlerini geri çeviriyorum. Onlarla beraber olmak istemediÄŸim için. Çevremdeki çok az kiÅŸi benim konuÅŸmaktan hoÅŸlandığım konularda konuÅŸmayı seviyor. Karıma aşırı bir düşkünlüğüm var. Onu her görüşümde içim sevinçle doluyor. Mesela ÅŸundan eminim, 'onu mutlu edebilmek için mümkün olan herÅŸeyi yapabilirim'. Kendimi pek ciddiye almıyorum. Aklımda sık sık takılan eski bir Ä°talyan atasözü var: "Satranç bittiÄŸinde piyonlar, kaleler, ÅŸah, vezir … hepsi aynı kutuya girerler." Neden bilmem, bunun oldukça önemli bir saptama olduÄŸunu düşünüyorum."Ölüme iliÅŸkin ilkel korkunun yatağı bilinçaltıdır. VaroluÅŸun bir parçası olarak hayatın erken çaÄŸlarında ve belirgin bir kavramsal formülasyondan önce ÅŸekillenen bu korku ürpertici, esrarengiz, ve ilkseldir; ve bu korku imge ve sözcüklerin öncesinde ve dışında vardır." Varolouşçu Psikoterapi'den…"Ölümün inkarı insanın, kendi en temel doÄŸasını inkar etmesidir" diyorsunuz. Ä°nsanlar ölümü nasıl inkar ediyorlar?Biz -bizi endiÅŸelerden uzak tutmakla görevli bilinçaltımız düzeyinde- ölüm fikrinin yarattığı terörü çarpıtırız, ya da bunu farklı ÅŸeylerle eÅŸleÅŸtiririz. Bu görünürdeki bir korku olmasa da bunun bilinçaltında yer aldığını, sevilen bir kiÅŸinin kaybı sonrasında ya da kabus gördüğümüz gecelerde, yani inkar mekanizmasının baÅŸarısızlığa uÄŸradığı, ölüm endiÅŸesinin var gücüyle su yüzüne çıktığı nadir ama gerçek olay zincirleri sayesinde bilebiliriz. "Varoluşçu Psikoterapi" adlı kitabımda yazdığım gibi kabuslar baÅŸarısızlığa uÄŸramış rüyalardır. EndiÅŸeyle baÅŸa çıkamamış ve uykunun gardiyanlığı görevinde baÅŸarısız olmuÅŸ bir ruyadır kâbus. İçeriÄŸi deÄŸiÅŸebilir ama altta yatan süreç hep aynıdır. Ham ölüm korkusu zincirlerinden kurtulmuÅŸ ve bilinç düzeyinde patlamıştır.Ya bunu tümüyle kafamızdan uzak tutar, Becker'ın deyiÅŸiyle "ölümsüzlük projeleri"ne dalıp bu korkuya karşı savunma durumuna geçeriz; ya da bedensel ölümlülüğü inkar için baÅŸka yöntemler -üstün bir "ilahi kurtarıcı" ya da "özel olma" fikri gibi- kullanarak, doÄŸal biyolojik yasaların bize iÅŸlemeyeceÄŸine inanırız. Bu da genellikle, içimizde, varolan gerçekliÄŸin dışında varolan, doÄŸaüsü ve gerçekötesi bir benlik inancına dönüşür. Becker'ın ve sizin kitaplarınızı okuyunca psikoloji aleminde insanları ölüm korkularından kurtarmak konusunda büyük bir tartışmanın yaÅŸanmakta olduÄŸunu düşünmüştüm. Ama konu ihmal ediliyor gibi görünüyor. Neden?Psikoterapistler ve psikologların kendileri de ölümü inkar ediyorlar. Bu açıdan sıradan insanlardan farkları yok. Ölümle gerçek bir yüzleÅŸme insanın gerçekten ciddi bir ÅŸekilde amaçlarını ve hayatının o ana kadar nasıl yaÅŸandığını düşünmesine yol açar. Ölümcül bir hastalık yüzünden ölümle yüzleÅŸen insanlarda da bu böyledir. Kaç insan böyle bir durumda ağıtlar yakmaz ki: "Bugüne dek beklemek zorunda kalmam ne acı! Bedenim kanserin pençesine yakalanıncaya kadar nasıl yaÅŸayabileceÄŸimi bilmiyordum". AÅŸkın Celladı'ndan...Ölüm bilgisi yaÅŸamımızı nasıl zenginleÅŸtirebilir?Bu sorunuz bana bir arkadaşımı hatırlattı. Kendini baÅŸarıya ÅŸartlamış bir insandı. Åžu, biz öğretim görevlilerine 7 yılda bir verilen 1 yıllık paralı izin hakkını hiç kullanamış bir arkadaşımdı. Ãœniversite ona bir sene izin vermeye çalışıyor, o ise bunu istemiyordu. Bana göre delilikti. Ona çocuklarını sonsuza kadar evinde tutamayacağını, böyle bir iznin hem kendisi hem de çocukları için ne harika bir deneyim olacağını anlattım. Bunca yıl Stanford'da çalıştım ve çalıştığım bütün yıllar da birbirinin aynı bana göre. Buna karşılık üç kez izin kullandım. Bunların birinde Londra'da, birinde Oxford'da, birinde de Paris'teydim. Bu üç yılın her bir gününü çok iyi hatırlıyorum ve çocuklar için çok zengin birer dönemdi bunlar.Ya arkadaşınız iÅŸini çok sevdiÄŸini, çok çalışmanın hayat felsefesi olduÄŸunu söyleserse?Benim bildiÄŸim, tanıdığım hiç kimse ölüm döşeÄŸindeyken "KeÅŸke daha çok çalışsaydım" dememiÅŸtir. Sizin bildiÄŸiniz biri var mı?Kimse böyle bir ÅŸey dilemez. Herkes, herkes: "Tanrım, keÅŸke yapmak istediÄŸim ÅŸeyleri yapabilecek zaman verseydin bana" der. "Daha fazla okuyabilseydim, daha fazla yazabilseydim, daha fazla gezseydim, bütün o yerleri görebilseydim, insanlarla, çocuklarımla daha yakın olabilseydim keÅŸke" der. Herkes böyle ÅŸeyler söyler, ve bunun bir anlamı vardır.20'li 30'lu yaÅŸlardaki insanların da ölümü inkar eÄŸilimlerinden kurtulmalarının yararlı olacağını düşünüyor musunuz?Hastalarımı baz alarak konuÅŸursam bunun yararlı olacağını söyleyebilirim. Gençler bu gibi konularda oldukça bilinçliler. Ä°nkar mekanizmaları o kadar geliÅŸmiÅŸ deÄŸil. Bu mekanizma yaÅŸlandıkça güçlenir. Fakat biz yetiÅŸkinlerin dünyasına adım attıklarında farklı gereksinimler ortaya çıkar. Para kazanmada baÅŸarılı olmak, bir aile kurmak ve bunun gibi baskılar oluÅŸur. Bu tür gereksinimleri karşılamak zorunda kalmaları ölüm korkusunun geri plana itilmesine neden olur.EÄŸer o yaÅŸlardaki gençlerin ölüm farkındalıkları daha fazla olsaydı hırsları, tutkuları daha farklı mı olurdu diye düşündüğümde buna "evet" cevabını veriyorum. BaÅŸkalarına karşı acımasız, katı davrananlar eminim çok daha farklı olurlardı. Bu dünyada fani olduklarını bilmek, yaÅŸadıkları zamanın anlamını kavramak ve hayatlarında ne yapacaklarını bilmek onları geliÅŸtirirdi. Geçen gün bir gence "Hayat nasıl gidiyor" diye sordum. "Harika" dedi. "Ä°ÅŸimi seviyorum. Bir kızla çıkmaya baÅŸladım. Hayat harika bir ÅŸey!" Anlaşılıyor ki bu genç henüz ölüm ile ilgili düşüncelere kaptırmamış kendini. Ona ölümü düşünmesini tavsiye edebilir miydiniz?Hmm. Bu noktada benim ilk göz önüne alacağım nokta o gencin o kızla iliÅŸkisidir. EÄŸer bilinçaltı varoluÅŸsal sorunlarla uÄŸraÅŸmaya baÅŸlarsa iliÅŸkisi daha zengin, daha hoÅŸgörülü ve sevgi dolu olur. Karşımızdaki insanları bizim içinde bulunduÄŸumuz yaÅŸam konumunda yoldaşımız kabul edersek onlara karşı çok daha anlayışlı oluruz.Onun için de iliÅŸki sürecinde "kullanan" ya da "kullanılan" olma ihtimali azalır ve daha derin bir birliktelik arayışı için imkân doÄŸardı.Ölüm düşüncesi iÅŸini nasıl etkiler?Bu benim için daha karmaşık bir sorun. Ölüm düşüncesinin insanların iÅŸlerine zarar verdiÄŸini düşünmüşümdür hep. EÄŸer insan sevmediÄŸi iÅŸini deÄŸiÅŸtirme ÅŸansına sahip deÄŸilse yüksek düzeydeki ölüm bilinci memnuniyetsizliÄŸini arttıracaktır.Ancak, kiÅŸi sevmediÄŸi iÅŸini deÄŸiÅŸtirebilme lüksüne sahipse ölüm onun için bir uyanış görevi görebilir. Ä°ÅŸinin yeknesaklığının ve tüketiciliÄŸinin farkına varır ve diyebilir ki: "Ä°ÅŸimi deÄŸiÅŸtirmek için elimden geleni yapacağım. BaÅŸka bir yere taşınmam gerekse bile."Ölüm düşüncesinin daha otantik bir hayatı mümkün kılma mekanizması nasıldır?Bu mekanizmayı tanımlamanın bir yolu kimliksizleÅŸtirme (disidentification) alıştırmaları ile olur. Bunu kanser hastalarında uygularız. "Ben kimim?" sorusunu yanıtlamalarını isteriz onlardan. Yanıtlar seçmeleri için önceden yazılmış kartlardadır. Aralarından önceliklerine göre seçim yaparlar. Sonra da topladıkları kartlar arasında kendileri için en önemsiz olandan baÅŸlamak üzere bir eleme yapmalarını isteriz. Mesela "Ben baÅŸka insanların benden hoÅŸlanmaları ve beni sevmeleri konusuyla çok ilgiliyim" yazan kartı elerler.Sonra sıra bedenlerine gelir. Bedenleri kanser illeti ile kuÅŸatılmıştır. Ve çoÄŸunlukla, bedenlerinin ötesinde bir ÅŸeyi, daha önemli olan baÅŸka ÅŸeylerin varlığını keÅŸfederler. Bu cesaret veren birÅŸeydir. BaÅŸkalarının sizi sevip sevmediÄŸinin fazla bir önemi yoktur artık.Heidegger'ın bir ayrımı vardır: Dünyada "ÅŸey"lerin var olduÄŸu ÅŸekilde abosorbe olmak ve dünyada "ÅŸey"lerin varlığından haberdar olmak arasındaki farktan bahseder Heidegger. EÄŸer siz ikinciyi yapıyorsanız yaÅŸamın gizlilik, mahremiyet gibi ufak tefek konuları canınızı sıkamaz. Bunun farklı bir ifadesi de ölümün psikonevrozu tedavi ettiÄŸidir. Bir anlamda, tüm nevrotik kaygılar -reddedilme korkusu, insanlararası iliÅŸkiler- birer birer silinir gider ve insanlar hayatlarına baÅŸka bir perspektiften bakmaya baÅŸlarlar. Önemli ÅŸeyler gerçekten önemlidir ve ıvır-zıvır ÅŸeylerin de önemsizliÄŸi kavranır.Sevdiklerini, eÅŸlerini kaybedenler üzerinde bir araÅŸtırma yapmıştık. Görüldü ki dulların büyük kısmı sadece eÅŸ kaybı öncesi duruma dönmekle kalmayıp büyüdüler de. Bunun nedeni sevilen bir kiÅŸinin kaybedilmesinin ardından artan varoluÅŸsal farkındalıktır. Kanımca ölüm olayı onları kendi ölümleri ile yüzleÅŸmeye itiyor. Bu da hayatı, onun faniliÄŸinin bilincine vararak, daha fazla sevmelerine yol açıyor.KiÅŸi uçurumun kenarında durur ve hayatın acımasız varoluÅŸsal gerçekleriyle nasıl yüzleÅŸeceÄŸini düşünmeye baÅŸlar. Tabii ki çözüm yoktur. Sadece "kararlı", "dirençli", "cesaretle savunan", ya da "metanetle kabullenen" insan olma seçenekleri vardır önlerinde. Ya da, gizemin karşısında duydukları dehÅŸetle ilahi güçlerin merhametine bırakırlar kendilerini." AÅŸkın Cellâdı'ndan...Siz ölümü inkar ettiÄŸinizi ya da onunla savaÅŸtığınızı söyleyebilir misiniz?Bir kaç gün sonra 65 yaşıma gireceÄŸim. Tam da bunun yapılacağı yaÅŸta yani. Ölümle ilgili düşüncelerle dolu kafam. Gecelerim ve rüyalarım ve gündüz düşlerim hep bu çeÅŸit imgelerle dolu.Nasıl bir duygu bu?Gecenin bir yarısında olması ile uyanık bir zamanda olması arasında hayli fark var. Geceki insanı çok sindiren bir terör. EndiÅŸenin beni esir aldığı zamanlar da var. Bunun başıma gelmeyeceÄŸi bir yerin varolduÄŸunu sanmıyorum. Bunun çok içgüdüsel bir ÅŸey olduÄŸu hissine kapılıyorum.Çok gergin bir durumla karşılaşırsam Lucretius'un öğretisini düşünüyorum: "Ölümün olduÄŸu yerde ben yokum. Benim olduÄŸum yerde ölüm yok." Bu ikisi asla bir arada bulunamaz. Bu düşünce beni ilginç ÅŸekilde rahatlatır. Sam Keen geceleyin ölüm korkusu ile uyandığını anlatıyor. Bunu def etmek istiyor ama eÄŸitimi ona bu korku ile kalmasını tembihliyor. Sonra ölüm korkusunun yerini büyük bir yaÅŸama sevinci alıyor. Yanındaki karısına dayanıyor ve onu kucaklıyor. Bu sizce nasıl bir ÅŸey?Geceleri o tarz tecrübelerim olmadı doÄŸrusu. Geceleri benim için korkuyu def etmek daha zor. Ama daha sonra bunun hakkında düşündüğümde, sabah kalktığım vakit, ya da gün boyunca tam bir neÅŸe halinde olabilirim. Ama geceleyin bir ruh durumundan ötekine pek geçiÅŸ yapamıyorum. Peki bu uçurumun karşısında sizin nasıl bir duruÅŸunuz var -"Kararlı", "dirençli", "cesaretle savunan"? Ya da "metanetle kabullenen" mi; yoksa gizemin karşısında duyduÄŸunuz dehÅŸetle ilahi güçlerin merhametine mi bırakırsınız kendinizi?Metanetle kabul ederdim, sanırım.Gizem karşısında hissedilen dehÅŸet konusunda neler söyleyeceksiniz?Ben beynin evrimleÅŸmesindeki zerafet ve karmaÅŸa karşısında dehÅŸete düşüyorum. Bu rastlantısaldır. Böyle tasarımlanmış deÄŸildir yani. Bunun karşısında duyduÄŸum "dehÅŸet"ten sözedebilirim. Fakat hemen belirteyim ki dinsel baÄŸlamdaki "doÄŸaüstü" anlamında kullanmıyorum sözcüğü.Bence dehÅŸet inanca aykırı bir kelime. Ä°nançsızlığa ve "bilmiyorum"a götürüyor insanı.Gizem karşısında dehÅŸet duyduÄŸum doÄŸru. Ama bu, bir gün her ÅŸeyi kavrayacağımıza dair bir inançla desteklenen bir saygı. Bu noktada ben olaya daha bilimsel ve pozitivist bakıyorum.Geçen gün Sam Keen'in ölüm döşeÄŸinde Ernest Becker'a verdiÄŸi söyleÅŸiyi okuyordum. Becker "Denial of Death" adlı kitabında, sizin de bildiÄŸiniz gibi, dini inanç sistemlerine pek prim vermez.A tabii, her kelimesine katıldığım bir kitaptır.Ama Becker'ın hayatının sona ermek üzere olduÄŸu anlarda Keen ona ölümün aÅŸkınlığı ihtimaliyle ilgili bir soru sormuÅŸ. Becker da demiÅŸ ki: "Ölümün aÅŸkınlığı, sembolik olarak da, evrensel açıdan da bakılınca da basbayağı gerçek olabilir." Yine de aÅŸkın gerçeklik konusunda kapıyı açık bırakmışSanırım o noktada çok korkmuÅŸ olmalı. O anki, varlığını sürdürebilme arzusu da çok güçlüydü herhalde.Ben de ölüm döşeÄŸimde o dilekte bulunursam eÄŸer bunun korkumdan kaynaklanan bir iÅŸaretten daha fazla birÅŸey ifade etmediÄŸini düşünüp kulak asmayacağım.Ölüm düşüncesinin, gelecek 5 milyar yılda var olmayacağım düşüncesinin beni ürperttiÄŸini söylemeliyim. Bu fikir nefesimi kesiyor hatta. Rahatlatıcı bir öneriniz var mı?5 milyar yıl var olmamak düşüncesi sizi korkutmasın. Var olmadığımız zamanlarda, biz öldükten sonraki zamanlarda olanlar sorun olmamalı. Bu bir tür huzurdur. Önemli olan bugün ve yarın arasında nasıl yaÅŸadığımızdır. Ölümü inkardan vazgeçecek kadar cesaretimiz olup olmadığı ve endiÅŸelerimizi daha otantik, anlamlı ve amaçları olan hayatlar yaÅŸamak için kullanıp kullanamayacağımızdır.(*) Fred Branfman tarafından gerçekleÅŸtirilen röportaj Salon Dergisi'nde yayınlanmıştır. 1 Mart 2000, ÇarÅŸamba Â