Beni süt kamyonuna bindirttiniz

BAŞBAKAN Bülent Ecevit’in 82 yıllık hayatının belki de en önemli anında, Kıbrıs Barış Harekatı’nın yapıldığı 19 Temmuz’u 20 Temmuz’a bağlayan gecede, tuttuğu el yazısı notlara ulaştık. Saat gece 02.00’yi, Kıbrıs Barış Harekatının başlamasından üç saat önceyi gösteriyor. Ecevit, Türkiye ile Yunanistan arasında arabuluculuk rolü üstlenen ve Kıbrıs’a askeri harekata karşı çıkan ABD’nin Dışişleri Bakan Yardımcısı Joseph Sisco ile görüşüyor. Notlardan anlaşıldığı kadarıyla görüşmede ABD Büyükelçisi Macomber da bulunuyor.

Oran’daki kütüphane evinin dar koridorundan geçilerek ulaşılan arşiv odasındayız. Dört duvarı raflarla örülmüş oda, ortasından tavana kadar uzanan çift taraflıraflı bölmeyle ikiye bölünmüş. 30’lu yaşlardaki genç Türkiye’nin, kendini bulmaya başladığı 80’li yaşlarına kadar geçen yarım yüzyıllık tarihi bu odanın içinde. Belki de yüz binleri bulan belgeler, bilgiler, yazışmalar, raporlar, tutanaklar, bazıları devlet arşivinde bile bulunmayan "gizli" damgalı dokümanlar, gazete kupürleri, basın özetleri, fotoğraflar, iki bine yakın klasörde toplanarak tarih sırasına göre raflara dizilmiş. Baş aktör Bülent Ecevit, "Karaoğlan" olduğu dönemlere ait fotoğrafıyla klasörlerin üzerinden bize bakıyor.

İNGİLİZCE NOTLAR

Rahşan Ecevit, günde 10 saatini geçirdiği bu odada yaptıklarını gururla sergilerken birkaç klasöre bakma isteğimizi, kıramayarak kabul ediyor. 1974 Kıbrıs Barış Harekátı ile ilgili klasörü tararken tarihi bir not ilişiyor gözümüze. Başbakan Ecevit’in, harekáttan üç saat önce, 20 Temmuz 1974 saat 02.00’de, Türkiye ile Yunanistan arasında arabuluculuk rolü üstlenen, ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı Joseph Sisco ile yaptığı görüşmede, kendi el yazısıyla tuttuğu İngilizce notlar. Hızlı kaleme alındığı için çoğu okunamayan el yazısı notlar, daktiloyla temize çekilmiş haliyle birlikte saklanıyor. Ecevit, belgelerdeki bazı kelimelere kare içine alarak ya da altını kırmızı-mavi kalemlerle çizerek dikkat çekmiş. Daktiloya çekilmiş metinde ise Ecevit’in sözleri (BE) kısaltmasıyla, parantez içinde veriliyor. Notlardaki ayrıntılar "o gece"ye ışık tutuyor.

SESSİZ KALDINIZ

Sisco, konuşmaya "Bazı sözleri daha önce duymuş olabilirsiniz. Endişelerinizi anlıyoruz. Kıbrıs’ın tarihini biliyoruz. Kesin durumlarda Türkiye’yi onayladık"cümleleriyle başlıyor ve Yunanistan’da bulduğu atmosferi anlatıyor: "Durumun ciddiyetinin farkındalar. Müzakereye, pazarlığa ve diyaloğa hazırlar. Aynı zamanda askeri ilgilendiren bir durumun oluşmasında da savaşmaya hazırlar." Sisco’nun "Kıbrıs’taki Pro-Makarios hareketi Türkiye’nin çıkarına olmayacaktır. Amerika direkt ya da sessiz kalarak Enosis’in karşısındadır" sözlerine Ecevit "Zaten sessiz kalındı" karşılığını veriyor. Sisco, Anayasal düzenlemeleri yeniden yapılandırma çözümleri için çalışırken Türk halkının haklarını da korumayı amaçladıklarını ifade ederek durumu yumuşatma yoluna gidiyor.

PROFESÖRÜN NOTU

Belgeleri birlikte incelediğimiz, kitapları yayına hazırlayacak Abant İzzet Baysal Üniversitesi Rektör Yardımcısı Prof. Dr. Alemdar Yalçın, Rahşan Ecevit’ten izin isteyerek söze giriyor. Yalçın "Sayın Ecevit bana da bir anısını anlatmıştı. 19 Temmuz’u 20 Temmuz’a bağlayan gece İngiltere Başbakanı (Harold Wilson) aramış. ’Beni evimden Downing Street’e kadar (Başbakanlık binası) koşturdunuz. Araç da bulamadım, süt kamyonuyla Başbakanlığa geldim’ demiş."

Kiliseden telgraf: Kıbrıs’ı Yunanistan’dan koruyun

Klasörde, yine 20 Temmuz 1974 tarihli başka bir belge daha dikkatimizi çekiyor. Türkiye Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk’e ABD’den gelen bir telgraf. Kansas Presbyterian Kilisesi Başkanı telgrafında "Sayın Cumhurbaşkanı, Kıbrıs’ın bağımsızlığını korumasına ve bilhassa Yunanistan’dan korunmasına yardımcı olmasını rica ederim" diyor.

ABD kötü bir müttefik olmadı, olmaz

Sisco, Ecevit’i ikna için Yunanistan’daki yaklaşımları da sıralıyor. Ardından Ecevit’e ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger’ın "Tüm fikirlere açığız, bunu saklamıyoruz" sözlerini aktarırken Klerides’in (Kıbrıs Rum yönetimi lideri) anayasaya göre Parlamento Başkanlığı’nı alabileceği önerisini iletiyor. Ecevit, "Klerides ulusal muhafızların elinde olacak" karşılığını veriyor. Bu sözler üzerine Sisco "Eğer bana yarın hiçbir şey olmayacağına dair söz verirseniz, kalacağım" diyor. Ardından "Eğer kendi yolunuzda ilerlerseniz oluşabilecek zorlukları biliyorsunuz. Ada’da yüzde 80 Yunan Kıbrıslıları var. ABD kötü bir müttefik değil. Geçmişte de kötü bir müttefik değildi; gelecekte de olmayacak" vaadinde bulunuyor.

SİT HÜMANİSTSİNİZ Notlarda ABD Büyükelçisi Macomber’in "Sizin asıl gücünüz sizin hümanistliğiniz. Bu yolla hayatları kurtaracağız. Bir gün bile kaybedemezsiniz" sözleri de dikkat çekiyor. Notlar Sisco’nun "Tüm kararları 48 saat için erteleyin, böylece biz Atina’ya dönebiliriz" sözleriyle bitiyor.

Harekáttan 2 saat 45 dakika sonra haberi olmuş

Üzerine el yazısıyla "Kıbrıs Dosyası Jully 20, 1974" notunun düşüldüğü bir belge de, dönemin ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger’in, harekáttan iki saat 45 dakika sonra haberdar olduğunu ortaya koyuyor. Kissinger’in "Türklerin, olmasından korkulan karaya çıkışları hakkında bilgilendirildim" sözleri "Saat kaçta" sorusuyla kesiliyor. Kissinger "Sanırım 7.45 civarıydı. Bazılarının da görmüş olabileceği gibi Mr. Eagleburger elinde bir kağıtla geldi ve bana verdi. Saat kaçtaysa. Bu, Türk güçlerinin tam olarak hareket ettikleri ve sahile yöneldiklerini öğrendiğimiz ilk andı" yanıtını veriyor ve Türklerin bu harekátı yapacağına inanmadıklarını ima eden şu cümleleri sarf ediyor:

64 VE 67’DE OLMAMIŞTI "Belirtmeliyim ki 1964 ve 1967’de de Türk güçlerinin istila ile sonuçlanmayan böyle iki girişimi olmuştu. Bu nedenle birçok üye, özellikle gün boyunca gördüğümüz birçok yabancı hükümet, ayrıca istihbarat üyeleri düşündüler ki..."

Kitap için 7 kişilik heyet

Ecevit kitabı, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Siyaset Bilimi kürsüsünden 7 kişilik heyet tarafından yayına hazırlanacak ve Türkiye İş Bankası tarafından bastırılacak. Rahşan Ecevit’le heyetin iletişimini Prof. Dr. Alemdar Yalçın sağlıyor. Kitapların geliri Rahşan Ecevit’in hassasiyeti dikkate alınarak paylaştırılacak. Gelirin, son dönemde bölgeden gelen şehit haberleriyle sarsılan Türkiye’nin, yardım kampanyalarıyla güçlendirmeye çalıştığı Mehmetçik Vakfı ile Bülent Ecevit’in sağlığıyla yakından ilgilenen Gülhane Askeri Tıp Akademisi’ne (özellikle ameliyat aletlerinde kullanılmak üzere) bırakılması düşünülüyor.

Kitapta onlar da olacak

Arşivin diğer önemli bir dönemini ise Ecevit’in dış politikada aldığı roller ve kurduğu hükümetler oluşturuyor. Ecevit’in, Libya Başbakanı Abdulselam Callut ile ilişkilerinden, Birinci Körfez Harekátı öncesinde Irak lideri Saddam Hüseyin ile buluşmalarına, teröristbaşı Abdullah Öcalan’ın yakalanışından ABD Başkanı Bill Clinton ile görüşmelerine kadar tarihin köşe taşlarını oluşturan birçok olayı içinde barındıran bu atmosfer, önümüzdeki günlerde protokolü imzalanarak basımına başlanacak kitaplarla Türk okuyucusunun da nefesini keseceğe benziyor.

- BİTTİ -