BANA GENÄ°NÄ° SÖYLE SANA KÄ°M OLDUÄžUNU SÖYLEYEYÄ°M (2) Ä°NSAN GENOM PROJESÄ°NÄ°N (HUMAN GENOME PROJECT) Geçen hafta baÅŸladığımız ve tarihinden bahsederek kısa

BANA GENÄ°NÄ° SÖYLE SANA KÄ°M OLDUÄžUNU SÖYLEYEYÄ°M (2) Ä°NSAN GENOM PROJESÄ°NÄ°N (HUMAN GENOME PROJECT) Geçen hafta baÅŸladığımız ve tarihinden bahsederek kısa bilgiler vermeye çalıştığımız genetik konumuza, bu kez binyılın mucizesi olarak gösterilen insan genom projesini inceleyerek son vereceÄŸiz. 1990 Ekim ayında baÅŸlanan ve 18 ülkenin destek verdiÄŸi bu proje ilk planda insan gen haritasının çıkarılmasını amaçlıyordu. Sonuçta varılan noktada DNA'nın %99 unun deÅŸifre edildiÄŸi iddia ediliyor. Ancak söylenmek istenmeyen bir gerçek var ki deÅŸifre edilen genlerin sadece %21.1 inin ne iÅŸe yaradığı kesin olarak biliniyor. %65.7 sinin ise bilgileri henüz hazır deÄŸil. Ä°ÅŸler yolunda giderse 3 yıl içinde bu bölüme de hakim olunabileceÄŸi iddia ediliyor. Yani kısaca duvarda ne yazdığını okuyabiliyoruz ama ne anlama geldiÄŸini bilmiyoruz.Bilim adamlarının çoÄŸunun anlamadığı bu projenin Clinton ve Blair tarafından sunuluÅŸ görkeminin insanları karşılığı olmayan bir iyimserliÄŸe sürüklediÄŸi ve neredeyse tüm dünyanın 6 ay içinde ölümsüzlüğün çaresinin bulunacağına inanır hale getirildiÄŸi. Åžimdi projenin ileri sürdüğü bulguların bizler için ne anlama gelebileceÄŸini özetlemeye çalışalım. Genetik araÅŸtırmalar temelde iki noktaya dayanır. Önce gen tespit edilir, sonra iÅŸlevi tanımlanır. Bir örnek verelim. Smithkline Beecham ilaç ÅŸirketinin araÅŸtırmacıları Alzheimer hastalarında beyinde proteinlerin zararlı parçalara bölünmesini saÄŸlayan bir madde (enzim) olabileceÄŸini varsayıyorlardı. Projeden gelen bilgiler doÄŸrultusunda DNA sıralarını araÅŸtırdılar. Sonuçta iki şüpheli kromozom ortaya çıktı. Suçlu ya 21. ya da 19. kromozom olabilirdi. AraÅŸtırmalar 19. kromozomun sorumlu olduÄŸunu gösterdi. Böylece ÅŸimdi 2 yıl içinde bu maddeyi yok edecek ve Alzheimer hastalarını tedavi edecek ilacın geliÅŸtirilmesi bekleniyor. EÄŸer genom projesi dizlimi ortaya koymasaydı bu çalışmanın gerçekleÅŸmesi daha yıllar alacaktı.Halen verilen bilgiler ışığında ÅŸeker hastalığı, AIDS, çeÅŸitli barsak hastalıkları için de benzer ilaçlar geliÅŸtirilmek üzere. Genom projesindeki bilgiler çalışmaları inanılmaz ÅŸekilde ivmelendirdi. Yine bir diÄŸer tedavi atılımı da hastalıklara neden olan genlerin onarılmaya çalışılması. Ama bunun için daha çok yol katetmek gerekiyor gibi. Gen haritasının evrim süreci ve tarihi, göçler ve ırkların akrabalığı konusunda da aydınlatıcı olabileceÄŸine inanılıyor. Projenin mimarlarının öngördüğü gelecek şöyle:-2010 yılında hangi insanın hangi hastalık için yüksek risk taşıdığı belirlenebilecek ve erken önlem alınacak. -Kanserde risk altındakiler kolaylıkla belirlenebilecek-3 veya 4 deÄŸiÅŸik genetik testle kalp hastalığı riski taşıyanlar hemen anlaşılacak-Åžeker hastalığı geliÅŸimi önceden belirlenerek bu hastaların kilo kontrolü ve egzersizlerine hemen baÅŸlanabilecek. -Anne karnındaki bebeÄŸin taşıyabileceÄŸi hastalıklar saptanarak önlemlere olabilecek en erken safhada girilebilecek-2020 yılında doktorlar reçete yazarken genetik özelliklerin bireysel farklılıklarını bile dikkate alabilir hale gelecek.-Kanserle uÄŸraÅŸan doktorlar direkt hedefe yönelik ilaçlar hazırlayabilecekler. -Psikiyatrik hastalıkların nedenleri anlaşılabilecek. Åžizofrenik ve manik depresif hastaların tedavisi mümkün olacak.-2030 yılında ölüm halen kaçınılmaz son olarak duruyor olacak ancak yaÅŸam süresi iyice uzayacak-2040 yılında gen tedavisi tamamen yaygınlaÅŸacak ve ortalama yaÅŸam süresi 90 yıla ulaÅŸacak. Bunların hepsi iyi güzel ama henüz ortada hiçbir ÅŸey yok. HerÅŸey varsayıma dayanıyor. Proje maalesef biraz abartılıyor. Niye derseniz yanıtını tam olarak vermek kolay deÄŸil. Ticari kaygılar neden olabilir. Çünkü projeyi sahiplenip patent alırsanız gelecek sizin olacaktır. Bu nedenle birinci olma düşüncesi bu konuda çok önemli. Zaten devlet ve özel ÅŸirketler arasında inanılmaz bir rekabet var. Yine insanları umutlandırıp projenin devamı için kaynak bulmak düşüncesi de bir neden olabilir. Konunun etik yönünü ise baÅŸlı başına irdelemek gerekir mutlaka. Yazı çok uzayabileceÄŸi için kısaca deÄŸinmek isteriz. Halen Amerikan Patent Bürosu 6000 civarında gen için patent vermiÅŸ durumda. Bunların 1000 kadarı insan genleri. Bilim adamlarının ayaklanıp genlerin bir icat deÄŸil doÄŸada zaten var olan bir yapı olduÄŸunu iddia ederek dava açmaları sonucunda gen patent iÅŸlemleri ÅŸu an için durduruldu. Ancak verilen patentler nedeniyle genetik deneyler yapmak eskisinden pahalı artık. Yine bu projeyle insan saÄŸlığı yönünden zengin ve fakir ülkeler arasındaki uçurumun artık kapatılamayacak ölçüde derinleÅŸtiÄŸini iddia edenler var elbette. Ne de olsa genetik çalışmalar milyon dolarlarla ölçülebilen harcamalar gerektiriyor. Bu teknolojinin birkaç devlet elinde tekelleÅŸeceÄŸi kesin. DoÄŸumdan önce herÅŸeyin bilinmesinin çocuk sahibi olacakları nasıl bir paranoyaya sürükleyebileceÄŸi ise güzel film senaryosu olur.Adet olduÄŸu üzere ülkemizdeki duruma da kısaca deÄŸinelim. Türkiye'de genetik bilimi henüz olması gereken düzeyde deÄŸil. Nedeni basit, para yok. Oysa Tunus dahil birçok ülkede genetik merkezler çoktan kuruldu bile. TÃœBÄ°TAK ve DPT bu konuda destek veriyor ama elbette ki yetersiz ve ne kadar devam edeceÄŸi meçhul. Özel sektörün ise bilimden anladığı kendi üniversiteni kendin yap kampanyası sadece. Åžu anda hedef kapsamlı bir genetik merkezi kurulması. Ä°nsan genetiÄŸiyle ilgili bölümler ODTÃœ, Bilkent, BoÄŸaziçi ve Ä°TÃœ gibi üniversitelerde var. Yine Sabancı ve Koç Ãœniversiteleri de bu konuya ilgi duyuyor. Tıp fakültelerinde bölümler mevcut. Ama basit bir laboratuar bile yüzbinlerce dolarla kurulabiliyor maalesef. Yani iÅŸler ÅŸu ana kadar pek iç açıcı deÄŸil ama ümitler henüz tükenmemiÅŸ durumda.Görüldüğü gibi konumuzu neresinden tutsak yazmakla bitmeyecek kadar derin. Zaten bu bilim adamları denize bir taÅŸ atar, geri kalanlar çıkarmanın yollarını aramakla günlerini geçirip dururular. Amerikanın yeni baÅŸkanı olacağına kesin gözüyle bakılan küçük Bush bile genom projesi hakkında 'Tanrının yerini almaya çalışanlar için ızdırap duyuyorum' demedi mi. Siz yine de gönlünüzü ferah tutun. 80-90 yıl daha diÅŸinizi sıkabilirseniz her ÅŸey daha güzel olacak… SaÄŸlıcakla kalınız…Dr. Serdar GÃœNAYDIN - 13 Temmuz 2000, PerÅŸembe Â