Asırlık oyuncaklar

Asansör modern hayatın en ilginç nesnelerinden biri. Tepebaşı, Beyoğlu, Taksim, Gümüşsuyu, Talimhane, Elmadağ, Teşvikiye, Şişli ve Eminönü ha*la* yüzyıl başı asansör sanatının hoş örnekleriyle dolu.

İstanbul'da bir hafta sonu, iki gün üst üste bir asansör gezisi yaptım. Envanter çalışması yapar gibi. Yüzün üzerinde eski yapı asansör saptadım. Bunların hepsini yazmak ancak bir kitaba sığabilirdi, güzel bulduklarımı yazdım. Yaşadığımız bu metropolün tüm havasını hep birlikte tatsak ve üzerinde düşünülmediği için, yeniden keşfedilmediği için bir biri ardına yok edilen kozmopolit kültürel mirasımıza sahip çıksak diyorum.

Gezime Taksim mıntıkasından başladım. İlk dikkatimi çeken Sıraselviler Yeni Hayat Apartmanı'ndaki Wertheim asansörü oldu. Son yerel seçimlerde SHP adayı Halil Ergün'ün seçim bürosunun da bulunduğu bu binada 1875 yapımı asansör dışında yine yüzyıl başından kalma zil ve posta sistemi var.

İstiklal Caddesi'ne girdiğimde Rebul Han (Cite de Roumelie) asansörünün pislik içinde arka tarafta durduğunu içim burkularak gördüm.

Daha önce mis Sokak'ta Onat Kutlar, Nil Turagay ve şapkacı Eşkenaziler'in oturduğu 18 numaralı apartamanın Art Nouveau stilde bir S.A.B.I.E.M'i var.

xxx

Galatasaray Güney Palas Apartmanı'nın (Konak Lokantası üstü) Wertheim asansörü bana 60'lı, 70'li yıllardan kalma bir anıdır. Burada o yıllarda aile dostumuz asabiyeci Prof. Sabahattin kerimoğlu'nun muayenehanesi vardı. Ufak, dört köşe, sade bir asansördü. Tünel'e doğru geldiğimizde İstanbul Art Nouveau'sunun belki de en görkemli örneği olan Botter Han ile karşı karşıyayım. Mimar Raimondo d'Aronco eseri bu binanın asansörü oval, dört kapılı bir Şindler yapımı.

Ayrıca Tepebaşı ‘‘Appartements Cordova Freres’’in Stigler Art Nouveau'su belki de İstanbul'daki tek saatli asansör.

Şimdi Pera Palas'tayım. Mustafa Kemal, Greta Garbo, Sarah Bernhardt, Agatha Christie gibi ünlülerin inip çıktığı 1892 model Şindler İstanbul'un ilk asansörü. İçinde küçük bir kanapesi var. Eskiden bu asansörün jeneratöründen yandaki Amerikan Konsolosluğu'na elektrik verilirmiş.

Taksim meydanı'nda görme olanağı bulduğum tek eski taşıt Taner Palas Apartımanı'nın Artdeco üslubundaki Wertheim'i. Ayrıca Mete caddesi Mete Palas Apartımanı'nın da Artdeco üslupta bir asansörü var.

Son zamanlarda çirkin otel inşaatlarıyla yok olmaya yüz tutan, İstanbul'un Artdeco ve Bauhaus merkezi Talimhane'de de iki asansör gözüme çarptı. Lamartin Caddesi Sarpel Apartımanı'nın üç kişilik Stanich yapımı, ve diğeri de genellikle Bauhaus tarzı binaların bulunduğu Recep Paşa Caddesi Alişan Apartımanı'nındaki 30'lar tipi Artdeco.

Harbiye apartımanlarının neredeyse tümü asansörlü. Bunların içinde en ilginçleri Vifak palas'taki küçük yuvarlak aynalı, iki kapılı Stigler ve Cumhuriyet Apartımanı'ndaki iki kapılı, dört kişilik S.A.B.İ.E.M.

Şan Sineması'nı geçtikten sonra Elmadağ Caddesi'ne sapıyorum. Burada o ünlü Sarıcazade Abdullah - Osman Bey Apartımanı var. Oldukça eskimiş sekizgen prizma şeklindeki dört kapılı asansörü Wertheim Wien Austria, 1852 etiketini taşıyor.

xxx

Harbiye'de kuşkusuz en çekici yapıt silindir prizma biçimindeki Stigler Art Nouveau'su. Bu asansör de El-Irak Apartımanı'nda. Valikonağı'na geçiyorum. Burada ilgimi çeken bina, mimar Henry Alguadiş tarafından inşa edilen Sümer Apartımanı. Girişte dört mevsimi simgeleyen dört ayrı resim var. 1920'li yıllarda yapılmış ve Naci Kalmikof imzasını taşıyor. Şindler asansörlü. İki aynalı, dikdörtgen prizması şeklinde.

Beyoğlu'nun eski asansörleri büyük ölçüde ortadan kalkarken, Teşvikiye'de, özellikle Teşvikiye ve Rumeli caddelerinde asansörlerin muhafaza edildikleri görülüyor.

Altında Max Mara butiğinin bulunduğu Varon Apartmanı'nın iki uzun aynası olan iki kapılı Art Nouveau üsluptaki Stigler asansörü aynen korunmuş.

Narmanlı Apartımanı'nın büyük, geniş Stigler'i Milano yapımı ve İzmir Palas'ın Campanello Appel asansörü oldukça görkemli. Ralli Apartmanı'na girince şoke oluyorum. Olduğu gibi ortadan kaldırılmış. Yerine meka*na hiç uymayan kuru, fantazisiz görünümlü bir asansör yerleştirilmiş. Benzer bir şoku Belveder'de de yaşıyorum. O güzelim üç kişilik, görkemli Viyana Weissenbacher'in dış kısmı yenilenmiş.

Modern Apartmanı'nı 1914'te Helene Kreuzer yaptırmış. Bayan Kreuzer'in babası da demiryollarını yapan adam. Asansörleri S.A.B.İ.E.M. Bologna. Bence İstanbul'un en şık Art Nouveau asansörleri bu etiketi taşıyor. Bunlardan biri de Güneş Apartmanı'ndaki dört kapılı, yanda iki uzun aynası olan ve bir çoğu gibi dikdörtgen prizması şeklindeki asansör.

Taşıtlar çoğunlukla silindir, oval veya dikdörtgen prizma şeklinde. Zil tertibatları çoğu kez Fransızca yazılı. Teşvikiye Palas'ta S.A.B.İ.E.M. var. Kapı tertibatı Wertheim. Dış parmaklıkları Art Nouveau ve bu İstanbul'da gördüğüm en güzel örnek. İspilandit ve Göksu Pasaj apartmanlarında asansör sanatının daha geç dönem örneklerine rastlıyoruz. 1930'lf, 1940'lı yılların nispeten yalın dizaynlarına.

xxxx

Teşvikiye Valikonağı Caddesi köşesindeki Bayer Apartmanı'nın çok güzel, 80'li yıllar modeli çağdaş, dijital bir asansörü var. Dört kişilik ve baranko etiketli.

Rumeli Caddesi'nden Halaskargazi Caddesi'ne yöneliyorum. Şişli'ye doğru. Baba Apartmanı mimar A.Pekmez tarafından 1951'de yapılmış. Asansörü de o dönemin gustosunda. Bir zamanlar Vehbi Koç'un da ikamet ettiği Serdaroğlu Apartmanı'nın taşıtında Gilbert Bellis etiketi var. Üç tarafı aynalı, beyaz renkte.

Taksim'e geri dönüp Gümüşsuyu'na iniyorum. İnönü Caddesi'nde hemen hemen tüm binalar eski asansörlü. En güzelleri, altında Rus Lokantası olan klasik Artdeco üsluptaki Ankara Palas'ın, Mobilya Çirigoti eseri yüzyıl başı taşıtı. Tütentaşı Apartmanı'nda, bugün Kutlutaş'ın bulunduğu binada yer alan Artdeco üsluptaki beyaz Wertheim da göz kamaştırıyor.

Asansör gezisinin son durağı Eminönü oldu. Sirkeci'de Nemlizade Han taşıtının yok edilmiş olduğunu gördükten sonra daha çok eski asansörlerin bulunduğu Aşirefendi Caddesi'ne gittim. Burada da üç yer tesbit edebildim. Bunlardan Ankara Konya Hanı ve Hobyar Han eski, sade Wertheim'lara sahip.