Alet yapan kuş

Alet yapmanın yalnız insanlara özgü olmadığı biliniyor. Fakat bu özelliğe kargalar arasında da rastlanmasına ne dersiniz. Üstüne üstlük kendilerine ait bir kültürle bu aletleri kullanıyorlar. Örneğin hazırladıkları aletlerin biçim ve boyları, ormandan ormana değişiklik gösterir. TÜBİTAK'ın Bilim ve Teknik Dergisi'nin son sayısında kuşlar âleminin bu akıllı canlısıyla ilgili ilginç bir araştırma yer aldı.

Kargaya ormanların açıkgöz kuşu desek hiç de yanlış olmaz. Belki şaşacaksınız, ama kargaların zekâsı, iki buçuk milyon yıl önce yaşamış yontma taş devri insanlarının zekasına eşit düzeydedir. Yeni Zelandalı kuşbilimci Gavin Hunt, Yeni Kaledonya kargaları (Corvusb moneduloides) üzerinde üç yıl çalıştıktan sonra, kargaların alet yaptıkları sonucuna vardı.

Birinci yaptığı alet, ucu kıvrık küçük bir dal parçasından oluşuyor. Karga çalılıklarda uçarak ucu kıvrık bir dalcık arıyor. Gagasıyla bu dalcığı kopardıktan sonra, dikkatle yapraklarını temizliyor, bazen de kabuğunu soyuyor. Ardından kendince biçimlendirdiği bu dalcığı ağaç kovuklarına sokarak oradaki tırtıl, örümcek ve böcekleri dışarı çıkarıyor ve dalcığı ayaklarıyla tutarken de bu nefis canlıları midesine indiriyor.

KARGA KÜLTÜRÜ

Karganın yaptığı ikinci alet daha da şaşırtıcı. Önce gagasıyla ‘‘pandanus’’ denilen yöresel bir ağacın sert ve düz yapraklarını koparıyor, sonra yine gagasıyla yaprağı ince, uzun ve ucu sivri bir hale getiriyor. Daha sonra da yaprağın kenarını dikenler oluşturacak şekilde oyuyor. Yine gagasıyla bu dikenli mızrağı ağaç kovuklarına sokarak oradaki solucanları dışarı çıkartıp yiyor.

Karga Usta ile alet yapımında rekabete girişebilecek başka kuşlar da var. Saksağanlar, kurbanlarını dikenler üzerinde çarmıha geriyorlar. Mısır'da yaşayan leş akbabaları ve Galapagos Adaları ispinozları, çaldıkları kuş yumurtalarını yiyebilmek için onları taşla kırarlar.

Ama kuşbilimci Hunt'a göre kargaların alet yapışıyla hiçbir kuş rekabet edemez. Hunt şöyle diyor:

‘‘Bugüne kadar yabanıl kuşların alet yapışları basmakalıptı. Karga dışında hiçbir kuş, doğada bulduğu bir malzemeyi (dal, yaprak vb.) değiştirerek alet haline getiremez.’’

Hunt, 1992 Kasım ayı ile 1995 Mart ayı arasında 52 kez 1-4 karganın alet yapışını gözlemlemiş. Dört gözlemde de kargalar, aleti yontmuş ve tam 68 uygulamada kullanmışlar. Kuş uzmanına göre karganın yaptığı aletler, ileri derecede ve standart. Biçimleri daima önceden tasarlanmış bir modele uyuyor ve bir yığın eğri dal kullanılması, onların belli bir amaca yönelik olarak hazırlandıklarını gösteriyor. Ancak işin daha da ilginci, hazırlanan aletlerin biçim ve boylarının bir ormandan ötekine farklılık göstermesi; bu da bir ‘‘karga kültürü’’nün varlığına işaret.

Aslında kargaların zekasının tanınması yeni değil: Karga, ölü yapraklar altında ince bir dalla böcek ve tırtıl arar; cevizleri yüksekten yere düşürerek kırar... Fakat Gavin Hunt'ın gözlemleri hepsinin üstünde.

Maymun uzmanlarıysa ‘‘Olabilir; ama bu, karga hayvanların en akıllısı demek değildi.’’ diye konuşuyorlar. Bretonya'daki biyoloji istasyonundan maymun uzmanı ve ırabilimci Anne Gauitier ise şöyle diyor:

‘‘Bunlar şempanzelerin yaptıkları yanında hiç kalır. Şempanzeler bir yaprağı çiğnemenin onu gözenekli hale getirdiğini bilmekte ve derin kovuklardan su almak için bu süngere dönüşmüş yaprağı kullanmaktadır. Çiğnenmiş yaprağı su dolu kovuğa daldırıp, sonra çıkarıp emerler. Yine şempanzeler yapraklarını kopardıkları bir dalı bir karınca veya termit (beyaz karınca) yuvasına daldırarak hayvanların bu dala tırmanmasını sağlarlar. Sonra da yalayarak kendilerine bir güzel ziyafet çekerler. Bu bir başka kültürel davranış örneğidir; çünkü bazı şempanzeler bu üstü karınca dolu dalı yalarken, bazıları da karıncaları daldan avuçlarıyla toplayarak ağızlarına atarlar.’’

Karga, alet yapan tek hayvan değil. Fakat Hunt'un buluşları kargaların şempanze düzeyinde zekaya sahip olduklarını göstermekte. Irabilimci Konrad Lorenz de kargaların en zeki kuşlar olduklarını doğrulamakta.