100 maddede 100 yıl!
Güncelleme Tarihi:
'Dönmeyeceğiz çocuk! Bandırma Vapuru’na binmeden birkaç gün evvel, Şişli’deki evde “Çok kalacak mısınız Paşam, yoksa denetlemenizden sonra dönecek misiniz?” diye soran yaverine böyle yanıt vermişti Mustafa Kemal Atatürk. Öyle de oldu. Çıktığı yoldan, aldığı kararlardan bir an olsun vazgeçmedi. Bundan tam bir asır önce bugün Samsun’a ayak bastı. Cumhuriyet’in, yeni bir kaderin ilk adımıydı bu. Kurtuluş mücadelemizin 100’üncü yıldönümünü özel koleksiyon sayısıyla anıyoruz.
Fotoğraflar: Hürriyet arşiv - AA -DepoPhotos
1 - Her şey o gün başladı
Nutuk’un ilk cümlesi
Bir milletin makûs talihinin kırıldığı gün, an ne zaman yaşanır? Biz bunu biliyoruz. Bu kırılmayı mümkün kılan Ulu Önder Atatürk, ‘Nutuk’un ilk cümlesini boşuna bir tarih vererek kaleme almamıştır: “1919 yılı Mayıs’ının 19’uncu günü Samsun’a çıktım.”
2 - Ulus yorgun ve yoksuldu...
Atatürk, genel manzarayı anlatıyor
Bandırma Vapuru’ndan inip Samsun’a çıktığında ülkenin içinde bulunduğu ‘imkân ve şeraiti’, Atatürk yine 1927’de Meclis kürsüsünden okuduğu ‘Nutuk’ta kaleme almıştır. Bu tablo onu ve silah arkadaşlarını bir çare düşünmeye mecbur eden tablodur: “Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu topluluk, Genel Savaş’ta yenilmiş, Osmanlı ordusu her yanda zedelenmiş, koşulları ağır bir ateşkes anlaşması imzalanmış. Büyük Savaş’ın uzun yılları boyunca, ulus, yorgun ve yoksul bir durumda. Ulusu ve ülkeyi Genel Savaş’a sürükleyenler, kendi yaşamlarının kaygısına düşerek, yurttan kaçmışlar. Padişah ve halife olan (saltanat ve halifelik katında oturan) Vahdettin, soysuzlaşmış, kendini ve yalnız tahtını koruyabileceğini umduğu alçakça önlemler araştırmakta. Damat Ferit Paşa’nın başkanlığındaki hükümet, güçsüz, onursuz, korkak, yalnız padişahın isteklerine uymuş, onunla birlikte kendilerini koruyabilecek herhangi bir duruma boyun eğmiş.”
BAKMADAN GEÇME!
3 - Truva’ya kadar giden hat
İmzanın atıldığı zırhlı
Mondros Mütarekesi, 30 Ekim 1918’de, Osmanlı İmparatorluğu ile İtilaf Devletleri arasında, Limni Adası’nın Mondros Limanı’nda demirli HMS Agamemnon zırhlısında imzalandı. Queen Elizabeth dururken bu küçük geminin seçilmesinin bir anlamı vardı. Truva kentinin keşfiyle ‘İlyada’, dönemin en popüler kitaplarından biri olmuştu. İngilizler ve Fransızlar, bunu orduya asker toplamak için kullandı: “Truva’yı fethedecek yeni kahraman siz olun” propagandası yaptılar. Agamemnon, Truva Savaşı’nda Yunan ordularını kumanda eden komutanın adıydı.
4 - Anlaşmanın zayıflığı...
Mondros Mütarekesi
Prof. Dr. Mete Tunçay, ‘Türkiye Tarihi 4: Çağdaş Türkiye 1908-1980’ kitabındaki makalesinde, mütarekeyi şöyle anlatıyor: “(...) Bütün demiryollarının denetim hakkının yanı sıra önemli stratejik noktaların işgali yetkisinin de tanınmış olması, antlaşmanın başlıca zayıflığıydı. Altı Doğu ilinde karışıklık çıkarsa, buraların işgal edileceği hükmü de çok önemliydi.”
BAKMADAN GEÇME!
5 - Bir kabirlik bile vatan kalmadığında...
Halk ne hissediyordu?
Mithat Cemal Kuntay, ‘Üç İstanbul’da Mondros Mütarekesi’ni anlatıyor: “Vatan varsa tek insan 25 milyon insanla beraber yürür, beraber oturur, beraber yatar kalkar. 1918 mütarekesi demek, 25 milyon insan kollarını uzattıkça birbirlerinin ellerini tutamayacaklar demektir. Toprakta bir kabirlik, bir kunduralık vatan kalmadı. Ölü vatanına gömülmüyor, diri vatanına basmıyor.”
6 - İdam istemişti
Damat Ferit Paşa
İstanbul Hükümeti’nin Milli Mücadele’ye karşı işgal kuvvetleriyle yaptığı işbirliği, Sultan Abdülmecid’in kızı Mediha Sultan’la evliliği sebebiyle ‘Damat’ diye anılan Ferit Paşa’nın şahsında cisimleşmiştir. Mustafa Kemal aleyhine çıkarılan idam fetvası ve Sevr Antlaşması’nın imzalanması, onun sadrazamlık döneminde yaşanmıştır.
BAKMADAN GEÇME!
7 - Mustafa Kemal’i destekledi mi?
Son padişah Vahdettin
Mustafa Kemal Paşa ve Osmanlı’nın son padişahı Vahdettin, padişahın veliahtlık günlerinden beri birbirlerini tanıyorlardı. Aralarındaki bu ilişkinin mahiyeti, Vahdettin’in aslında Milli Mücadele’yi desteklediği ve bu yüzden Mustafa Kemal’i Anadolu’ya gönderdiği yönünde iddiaları gündeme getirse de bu kanıtlanmış değildir. Atatürk’ün kendisinin de sonrasında bu iddiayı destekleyen bir açıklaması olmamıştır.
İlber Ortaylı’dan Milli Mücadele’nin 10 önemli ismi
8 - En entelektüel general
Kâzım Karabekir
İstiklal Savaşı’nda büyük desteği ve organizasyonuyla Mustafa Kemal Paşa’nın atılımını etkileyen komutan. Doğu Cephesi’nin düzeni onun sayesindedir. İmparatorluktan Cumhuriyet’e, Türk ordusunun en entelektüel generallerindendi. Siyasi hayatımızda çok çabuk Mustafa Kemal ekolünün karşısında kalacaktır. Ama hikmeti hükümet, Cumhuriyet’in Meclis’ine tekrar girecek ve ölümünde Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi olacaktır.
BAKMADAN GEÇME!
9 - Üç büyükten biri
Ali Fuat Cebesoy
Osmanlı komutan sınıfının içinde Fevzi Paşa ve Kâzım Karabekir gibi devamlı yüksek rütbeler yetiştiren bir ailedendir. Polonya tarihinin 1848’deki kahramanının, Konstantin Borjenski’nin (Mustafa Celâleddin Paşa) soyundan gelir. İstiklal Harbi’nin üç başlatıcı komutanından biridir. Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin dışarıya (Moskova’ya) yolladığı ilk büyükelçimizdir.
10 - Sadakatten vazgeçmedi
Halide Edip Adıvar
Edebiyatımızda bazen çok abartılan bazen de hakkı yenilen düşünce insanımız. İkinci Meşrutiyet’ten beri her siyasi hareketin içindeydi. Sürgünde öndeydi, sürgünden dönünce gene öndeydi. Sultanahmet Mitingi’nde de en önde o vardı. Mandacılık tezini savundu, buna rağmen Anadolu’ya ilk geçenlerdendir. Yeni Cumhuriyet’in yolunu anlayamadı; fakat hiçbir zaman bu devlete ve millete sadakatten vazgeçmedi. Hayatımızda onsuz bir sayfa tasavvur edemeyiz.
BAKMADAN GEÇME!
11 - İyi savundu
İsmet İnönü
Anadolu mücadelesine hemen katılmadı. Ama katıldıktan sonra da kurmay başkanı olarak, en çok yükü çekenlerin arasına girdi. İstiklal Savaşımızda Mustafa Kemal Paşa’nın iştiyakla beklediği kişilerdendi. Devlet-hükümet konusunda inatçıydı. Türk heyetine başkanlık ettiği Lozan Barış Görüşmeleri’nde bize hak etmediğimiz şey verilemezdi. Ama hak ettiğimizi iyi savundu.
12 - En düzenli, en çalışkan
Fevzi Çakmak
İstiklal Savaşı’na Atatürk’ü kıracak kadar geç kalanlardan biri. Fakat ordunun en düzenli, en çalışkan generaliydi. Zaten rütbece de öbürlerinden daha kıdemliydi. İstiklal Savaşı’ndaki mesaisi açıktır.
BAKMADAN GEÇME!
13 - İstanbul’un teşebbüslerini önledi
Rıfat Börekçi
Şüphesiz ki Anadolu ve Rumeli’deki ulema sınıfı ve din adamlarının her biri aynı fikirde değildi. Ankara hükümetini ve Kuvayı Milliye’yi destekleyenlerin sayısı sanıldığından daha yüksektir. Bunların en önemlisi Milli Mücadele’nin merkezi olma vasfına her bakımdan uygun Ankara’nın müftüsü Rıfat Börekçizade’dir. Şeyhülislam’ın Milli Mücadele aleyhine verdiği fetvayı takiben verdiği karşı fetvayla İstanbul’un teşebbüslerini önlemiştir.
14 - Sıradan bir hekim değil
Refik Saydam
Samsun’a çıkıştan beri askeri bir hekim olarak Mustafa Kemal Paşa’nın yanındadır. Sıradan bir hekim değildir. Tıpta araştırmaları ve bazı keşifleri vardır. Kurtuluş’tan sonra da imkânsızlıklar içinde Cumhuriyet’in sağlık ordusunu kuranlardandır. Başvekil Refik Saydam, Cumhuriyet için önemli bir kazançtır.
BAKMADAN GEÇME!
15 - İstanbul’a giren Anadolu ordusunun başındaydı
Sakallı Nurettin Paşa
Kut’ül Amare’nin gerçek komutanıdır. Kendine has sertlikleri yanında bir komutan olarak fevkalade önemli kararları olmuştur. Kurmay sınıfından değildir. Fakat öbür kurmaylar kadar bilgili biriydi. İki olay... ‘Hrisostomos Olayı’nda ahaliyi kontrol etmesi mümkün değildi. İzmit’te Ali Kemal’in linç edilmesi olayında da ciddi ihmali görülmüştür. Mustafa Kemal Paşa’yı ona karşı hiddete sevk eden budur. Ama görevini tamamlamasına ve Anadolu ordusunun başında bulunmasına dikkat edildi.
16 - Tutarlı gözlemleri son derece faydalıdır
General Frunze
İstiklal Savaşı’nın dış figürleri arasında en ilginci, Bolşevik hükümetin temsilcisi olarak Ankara’yla görüşen General Mihail Vasilyeviç Frunze’dir. İnebolu’dan Lalahan’a yaptığı yolculuk, dekoville Ankara’ya ulaşması; Kurtuluş Savaşı sırasında halkın durumu üzerindeki tutarlı gözlemleri; Karadeniz’deki etnik çatışmalara bakışı son derece önemlidir. Yazdığı hatırat, İstiklal Savaşı’na dışarıdan çok özel bir bakışı görmemizi sağlar.
BAKMADAN GEÇME!
17 - İstiklal Savaşı valilerini anlamak için...
Cemal Bardakçı
Milli Mücadele döneminde Ankara’daki ilk emniyet müdürüdür. Cemal Bardakçı, İstiklal Savaşı’nın ve sonrasının despot vali tiplerinden biridir. İnançlıdır. İttihatçılık’tan gelmedir. Fakat bu kanadı erkenden terk etmiştir. Kurtuluş’tan sonra da bu güvenini sağlayacak görevlerde bulunmuştur. İstiklal Savaşı valilerini anlamak için biyografisinin ve yazdıklarının gözden geçirilmesi gerekir.
18 - Sivas Kongresi’nde başkan yardımcılığı yaptı
Rauf Orbay
Milli Mücadele’nin en kariyerli isimlerinden. Bahriye Nazırlığı’ndan ayrılıp Anadolu’daki Milli Mücadele hareketine katıldı. Ali Fuat Paşa ile birlikte Amasya’ya gitti. Sonra da Sivas’ta, burada yapılacak olan kongrenin başkan yardımcılığına getirildi. Son Mebusan Meclisi toplantısına Heyet-i Temsiliye adına katıldı. Meclisin İngiliz kuvvetleri tarafından basılmasının ardından Malta’ya sürgün edildi. Mübadeleyle serbest kaldı.15 Kasım 1921’de Sivas milletvekili sıfatıyla TBMM’ye katıldı.
BAKMADAN GEÇME!
19 - İç isyanların bastırılmasında çalıştı
Refet Bele
Bandırma Vapuru’nda o da vardı. Mustafa Kemal’in daveti üzerine Samsun’a çıkan ve Milli Mücadele’ye ilk katılanlar arasında yerini aldı. Amasya Tamimi’ni imzaladı, Sivas Kongresi’nde Heyet-i Temsiliye üyeliğine seçildi. İç isyanların bastırılması için mücadele etti. Güney Cephesi Komutanlığı’nı yürüttü.
20 - Sürgün dönüşü Meclis’e katıldı
Ali Fethi Okyar
1919’da İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleriyle birlikte Malta’ya sürgün edildi. 1921 yılında serbest bırakılınca TBMM’ye katıldı. Roma, Paris ve Londra’da Yunanların Anadolu’dan çekilmelerini sağlayacak bir barış için çalıştı. İçişleri Bakanlığı ve Başbakanlık yaptı. 1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı kurdu.
BAKMADAN GEÇME!
21 - Geldikleri gibi giderler
İşgal donanması İstanbul’da
13 Kasım 1918... Görev yaptığı Yedinci Ordu’nun lağvedilmesiyle cepheden dönen Mustafa Kemal, aynı gün İstanbul’a gelmiş olan düşman donanmasıyla karşılaştı, gemileri üzüntüyle seyrettikten sonra tarihi sözünü sarf etti: “Geldikleri gibi giderler.”
22 - Büyük travma
İzmir’in işgali
Atatürk, Bandırma Vapuru’na binmeden tam dört gün önce İzmir, Yunan askerleri tarafından işgal edildi. Bunca savaş görmüş Anadolu nüfusu için bu bir travmaya dönüştü ve bardağı taşıran son damla oldu. Beri yandan İzmir’in işgali bir bakıma Mustafa Kemal’in kafasındakileri halka anlatabilmesini kolaylaştırmıştır.
BAKMADAN GEÇME!
23 - İlk kurşunu o sıktı
Gazeteci Hasan Tahsin
15 Mayıs 1919’da İzmir’e çıkarma yapan Yunan Efzon Alayı işgal askerine, Kordonboyu’ndan ilk kurşunu sıkarak Türk direnişini başlatan başyazar ve gazeteci… Böyle bir direniş beklemeyen Yunan Alayı tarafından açılan ateş ve süngüleme sonucu oracıkta, henüz 31 yaşındayken öldürüldü. Ancak o ilk kurşun, Milli Mücadele’ye ilham verecek, örnek olacaktı.
24 - İlk protestolar Bayramiç ve Seydişehir’de İşgale ilk kitlesel tepki
Kurtuluş Savaşı tarihini en güzel anlatan eserlerden ‘Milli Mücadele Başlarken’den (Tayyip Gökbilgin) okuyoruz: “İzmir’in işgali ilk olarak Bayramiç ve Seydişehir’de nefretle protesto edildi. Bu kasabalarda hadisenin ertesi günü birer miting akdedilmiş ve protesto telgrafları çekilmişti. Bunlardan birinde deniliyordu ki ‘İzmir’i işgal, hak ve adalete karşı isyan demektir (...) Bütün kasaba ve köyler halkı malca ve bedence her türlü fedakârlığa katlanmaya hazır ve amadedir.”
BAKMADAN GEÇME!
25 - Adına türkü yakılan ‘efelerin efesi
Yörük Ali Efe
15 Mayıs 1919’da Yunan ordusunun İzmir’e çıkarma yapması üzerine, pek çok zeybeği bir araya toplayarak işgalci güçlere karşı direnişe başladı. 16 Haziran 1919’da Yunan güçlerine düzenledikleri sürpriz baskın sonucunda işgalcilere büyük kayıplar verdiren zeybekler, Kurtuluş Savaşı’nın ilk zaferini kazandı. Yörük Ali Efe ve güçleri, 1920 Kasım’ına kadar gerilla savaşını sürdürdükten sonra düzenli orduya katıldılar. Yörük Ali Efe albay rütbesini kazandı. Yürüttüğü destansı mücadeleyle adına türkü yakılan kahramanlardan biri oldu.
26 - Maraş’ta ilk kıvılcım
Sütçü İmam
Fransız askerlerinin Maraş’ı işgal etmelerinden iki gün sonra, 31 Ekim 1919’da Uzunoluk Hamamı’ndan çıkan Türk kadınlarına sarkıntılık edip zorla peçelerini çıkarmaya çalışmaları üzerine düşmana ilk kurşunu Sütçü İmam sıktı. Bir Fransız askerini öldürdü ve Maraş’ta bağımsızlık mücadelesini başlattı.
BAKMADAN GEÇME!
27 - Koçgiri’yi bastırdı
Topal Osman
Gönüllü olarak katıldığı Balkan Savaşı’nda yaralandı ve topal kaldı. Gönüllü birliklerle Karadeniz Bölgesi’ndeki Rum çetelerine karşı mücadele etti. Kasım 1920’de Mustafa Kemal tarafından Muhafız Kıtası Komutanlığı’na getirildi. Koçgiri ayaklanmasının bastırılmasında önemli rol oynadı.
28 - Düşman uçağını düşüren ilk Türk pilotu
Vecihi Hürkuş
Gönüllü olarak Balkan Savaşı’na katıldı, 1. Dünya Savaşı’nda Bağdat Cephesi’nde uçak mühendisi olarak görev yaptı. 1917’de, Kafkas Cephesi’nde bulunduğu sırada bir Rus uçağını düşürerek ‘Düşman uçağını düşüren ilk Türk pilotu’ unvanını aldı. Kurtuluş Savaşı’na da gönüllü olarak katıldı, başarılı keşif uçuşları yaptı ve bir Yunan uçağını düşürdü. Daha sonra İzmir Havaalanı’na inerek burayı işgalden kurtardı.
BAKMADAN GEÇME!
29 - Milletin hayat kabiliyetini tutan kadınlarımızdır
Kurtuluş Savaşı’nda kadınlar
Atatürk’ün 21 Mart 1923’te, Konya Kızılay Kadınlar Şubesi’ndeki konuşmasından: “Belki erkeklerimiz memleketi istila eden düşmana karşı süngüleriyle, düşmanın süngülerine göğüslerini germekle düşman karşısında varlıklarını ispat ettiler. Fakat erkeklerimizin oluşturduğu ordunun hayat kaynaklarını kadınlarımız işletmiştir. Memleketin varlık nedenlerini hazırlayan kadınlarımız olmuş ve kadınlarımız olmaktadır. Kimse inkâr edemez ki, bu savaşta ve ondan önceki savaşlarda milletin hayat kabiliyetini tutan hep kadınlarımızdır.”
30 - Küpelerini bozdurup tüfek aldı
Çete Ayşe
Eşi Mustafa, I. Dünya Savaşı’nda Çanakkale’de şehit düşmüştü. Yunanların Aydın’ı işgal ettiğini öğrenince, Ayşe Kadın’ın da, kocasından hatıra kalan küpeleri bozdurup kendine bir tüfek aldığı söylenir. Yörük Ali Efe’ye katıldı ve Aydın’ın işgalden kurtulduğu 7 Eylül 1922’ye kadar savaştı. İstiklal Madalyası aldı.
BAKMADAN GEÇME!
31 - Erkek kılığında orduya katıldı
Halime Çavuş
Kastamonu Merkez’e bağlı Duruçay Köyü’nden bir kahraman… Kurtuluş Savaşı’na giderken erkek kılığına girdi, kimseye kadın olduğunu söylemeden orduda görev aldı. Senelerce ‘Halim Çavuş’ diye bilindi. Mühimmat taşımada önemli görevler üstlendi. Savaşta bir ayağı sakat kaldı.
32 - Gözü kara kadın
Erzurumlu Kara Fatma
Sarıkamış’ta görevli eşi Binbaşı Ahmet Bey’in şehit düşmesinden sonra savaş sahnesine çıktı. Akrabalarından oluşan bir müfreze oluşturdu. Sivas Kongresi sırasında görüşüp savaşa katılmak için izin istediği Mustafa Kemal’den gözü karalığı nedeniyle ‘Kara’ lakabını ve üsteğmen rütbesini aldı. Kurtuluş Savaşı’nda 300 kişilik birliğe komuta etti.
BAKMADAN GEÇME!
33 - ‘Kızlı Alay’ın çocuk onbaşısı
Nezahat Onbaşı
Albay Hafız Halit Bey, eşi genç yaşta ölünce henüz dokuz yaşındaki küçük kızını da cepheye götürmek zorunda kaldı. ‘Nezahat’ adlı o çocuk, tam üç sene Geyve, Birinci ve İkinci İnönü, Sakarya ve Gediz muharebelerinde babasının yanında savaşarak onbaşı rütbesini aldı. Babasının komuta ettiği 70’inci Alay, Nezahat Onbaşı’ya ithafen ‘Kızlı Alay’ diye anıldı.
34 - Kağnılı kadın
Şerife Bacı
Milli Mücadele kahramanları denince gözümüzün önüne geliveren ‘kağnılı kadın’ o işte. Kastamonu, İnebolu’daki cephaneleri yanında bebeği olduğu halde kağnısıyla Ankara’ya götürürken ağır kış şartları nedeniyle Aralık 1921’de donarak öldü. Battaniyesini ıslanmasın diye cephaneye sarmış, sıcak tutmak içinse bebeğinin üzerine abanmıştı.
BAKMADAN GEÇME!
35 - Sultanahmet Mitingleri
Geleceğin Türkiye’si meydanlarda
Mustafa Kemal, Anadolu’ya henüz geçmiş ve örgütlenme çalışmalarına başlamışken, işgal İstanbul’u, o güne dek görülmemiş bir siyaset ve direniş tarzına şahit oluyordu. Kadıköy ve Üsküdar’da başlayan bir miting dizisi, özellikle İzmir’in işgalinden sonra düzenlenen, 23 Mayıs’taki ilk Sultanahmet Mitingi’yle zirveye ulaştı (Sultanahmet’te o sene üç miting daha yapılacaktı). 23 Mayıs’ta 200 bine yakın insanın toplandığı Sultanahmet Meydanı’nda Halide Edip (Adıvar) yaptığı efsane konuşmada dinleyenlere ‘hiçbir kuvvet altında boyun eğmemeleri’ için defalarca yemin ettirmiş ve direniş ateşini İstanbul’da yakmıştır. İlber Ortaylı, başta Halide Edip olmak üzere, bu miting dizisinde ön alan kadınlara dikkat çeker ve Tanzimat eğitiminin bu ürünlerinin geleceğin Türkiye’sini kurduğunu söyler.
36 - Metaksas, Venizelos’a karşı
‘Megali idea’ya müsaade yok
Anadolu’yu işgalden önce Yunanistan’da iki akım ve bu akımları temsilen iki kişi çarpışıyordu: ‘Megali idea’ yani ‘Büyük Yunanistan’ fikriyle Avrupalıları da etkilemeyi başaran Başbakan Elefterios Venizelos’la Yunanistan’ın bu savaştan kârlı çıkmayacağını düşünen General Metaksas. İlber Ortaylı, ‘Atatürk’ kitabında anlatıyor: “Sonradan faşist diye suçlanan, çok bilgili bir adam ve belki de o dönem Yunanistan’ın en akıllı kumandanı olan Metaksas, ‘Bize küçük ve onurlu Yunanistan yeter, Küçük Asya’da yapacağımız bir şey yok’ diyordu. (...) Ancak o esnada Yunanistan adeta bir zafer ve imparatorluk hayali sarhoşluğu içine itilmişti. Gürültünün içinde kimse dinlemek istemiyordu ama Metaksas haklıydı. Zira karşıdaki orduyu tanıyordu ve yenilginin arkasından, en karanlık zamanında bile bu imparatorluk ordusunun bazı şeylere müsaade etmeyeceğini anlamıştı.”
BAKMADAN GEÇME!
37 - Minber gazetesi
Gazeteci Mustafa Kemal
Mondros Mütarekesi’nin ardından Mustafa Kemal, Fethi Okyar ve Dr. Rasim Ferit, İstanbul’da bir gazete çıkarmaya başlarlar. 1 Kasım 1918’de yayın hayatına başlayan ve Mustafa Kemal’in de mütevazı bir meblağla sermayesine katkıda bulunduğu gazetenin adı Minber’dir. Lağvedilen 7. Ordu’nun kumandanı olarak İstanbul’a dönen Mustafa Kemal Paşa bu şekilde gazetecilikle tanışır ve gündeme dair askeri-siyasi fikirlerini 21 Aralık 1918’e dek toplam 51 sayı çıkan Minber’de duyurur.
38 - Şişli’deki ev
Milli Mücadele planları
Mustafa Kemal Paşa, Suriye Cephesi’nden ayrılıp İstanbul’a gelmesiyle önce Pera Palas’ta, ardından arkadaşı Salih Fansa’nın Beyoğlu’ndaki evinde kaldı. Nihayet Şişli’deki, bugün Atatürk Müzesi olarak bilinen üç katlı evi kiraladı. 9. Ordu Müfettişi olarak 16 Mayıs 1919’da Bandırma Vapuru’na binene dek annesi ve kardeşiyle beraber yaşadığı bu ev, Milli Mücadele için Anadolu’ya geçme ve orada örgütlenme planlarının gerçekleştiği yerdi.
BAKMADAN GEÇME!
39 - Resmi görev
9. Ordu Müfettişi
Padişah Vahdettin tarafından 9. Ordu Müfettişliği’ne tayin edilerek Samsun’a gönderilen Mustafa Kemal’in görevleri arasında halkın elindeki silahları toplamak, işgale karşı koyanları cezalandırmak, isyanları bastırmak da vardı. Ama o ve arkadaşları bunun tam tersi bir yola sapmayı çoktan kararlaştırmıştı.
40 - Üçler Misakı
Anadolu’da direniş yemini
Mustafa Kemal, Samsun’a hareketinden iki gün evvel, 14 Mayıs 1919’da, Fevzi (Çakmak) Paşa ve Cevat (Çobanlı) Paşa’yla görüştü. Cevat Paşa’dan Konya yakınlarındaki, Ali Fuat (Cebesoy) Paşa komutasındaki 20. Kolordu Komutanlığı’nın Ankara’ya yaya hareket etmesi için emir vermesini ve doğrudan Genelkurmay Başkanı’yla haberleşebilmek için bir şifre istedi. Mutabık kaldılar. Üç paşanın ant içtiği ‘Üçler Misakı’nda (Üçlü Yemin) şu ilkeler belirlendi: Ordu müfettişlikleriyle ordu denetim altına alınacak. Mümkün olduğunca bol silah ve cephane mütareke hükümlerine aykırı olarak Anadolu’daki depolarda toplatılarak İtilaf devletlerine teslim edilmeyecek. İstanbul’dan verilecek emirler icra edilmeyip Anadolu’da milli idare oluşturulacak. Kuvayı Milliye teşkil edilip karşı taarruzda bulunulacak.
BAKMADAN GEÇME!
41 - Samsun’dan öncesi
Dönmeyeceğiz çocuk!
Teğmen Muzaffer Kılıç, Filistin cephesinden beri Mustafa Kemal’in yanındadır. Bandırma Vapuru’na binmeden birkaç gün evvel Şişli’deki evde konuşurlar. Yazar Kemal Arıburnu, ‘Atatürk ve Çevresindekiler’ kitabında naklediyor: “‘Çok kalacak mısınız Paşam, yoksa denetlemenizden sonra dönecek misiniz?’ Son yüzyılın ve tarihin en büyük iradelerinden biri, büyük ve eşsiz asker, yaverinin gözlerinin içine bakarak şöyle diyor: ‘Hayır, dönmeyeceğiz çocuk! Annene ve kardeşlerine Allahaısmarladık de… Dönmeyeceğiz!’”
42 - Bandırma Vapuru
Tarihten geriye tek bir fotoğraf kalmadı
I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Donanması ağır hasar alıp mevcut gemilerin çoğu onarım için Almanya’ya gönderilince bu mühim görev 41 yaşındaki, Karadeniz’e pek çıkmamış olan Bandırma Vapuru’na kaldı. Bandırma hakkında çok şey yazılıp çizildi ama mürettebatının sonraki yıllardaki serüveni hiç yazılmadı. Hatta geminin kaptanı İsmail Hakkı Durusu bir yana, mürettebatın kim olduğu dahi bilinmiyordu. Gazeteci Murat Bardakçı, hafta içinde yayımladığı bir belgede aşçısından kamarotuna Bandırma tayfasının ismini verdi. Aynı yazıda bir de şu talihsiz gerçek yer alıyordu: Bandırma Vapuru’ndan geriye bir fotoğraf bile kalmadı.
BAKMADAN GEÇME!
43 - İstanbul’dan Samsun’a, Bandırma Vapuru’nda üç gün
Nane suyu aklımızı başımıza getirdi
Mustafa Kemal Paşa ile Samsun’a çıkanlardan Binbaşı Hüsrev Gerede’nin hatıratından: “17 Mayıs 1919, hava kötü. Hep yataklardayız. Mitralyöz Arif, Dr. Refik (Saydam), Topçu Kemal, bir kamaradayız. Kamaramız vahşi hayvan kamarasına benziyor. Ara sıra başımızı kaldırıp birkaç kelime konuşuyoruz. 09.30 sıralarında İnebolu’ya yanaştık. Fakat 17-18 Mayıs gecesini pek fena geçirdik. 18 Mayıs öğle üstü Sinop Limanı’na girdik. Çok şükür sallantı kesildi. Yataklardan fırladık. Tıraş olduk, yıkandık, güvertede hava aldık, güneşlendik. Dr. Refik’in nane suyu aklımızı başımıza getirdi.”
44 - Anadolu’da direnişin başladığı an ve mekân
Saat 08.15, Reji İskelesi
Bandırma Vapuru, 19 Mayıs 1919 Pazartesi günü sabah 08.15’te Samsun’a, Fransızlardan kalma Reji (Dil) İskelesi açığına demir attı. Mustafa Kemal ve silah arkadaşları taka aracılığıyla karaya ayak bastılar.
BAKMADAN GEÇME!
45 - İsveç’ten bize gelen marş
Sesimizi yer, gök, su dinlesin
19 Mayıs, 1938’de Gençlik ve Spor Bayramı olarak ilan edilince, ‘Dağ Başını Duman Almış’ da Gençlik ve Spor Marşı kabul edildi. Aslı İsveççe olan bu marşın orijinal adı ‘Tre Trallande Jantor’dur (Şakıyan Üç Genç Kız). Türkçe sözleri Ali Ulvi (Elöve) kaleme almıştır. İlk defa 1916’da Kadıköy’deki İttihat Spor Çayırı’nda ‘Dağ Başını Duman Almış’ olarak söylenen bu marşı, Türk gençleri kısa sürede benimsedi. Bir rivayet, Atatürk’ün de çok beğendiği bu marşı, Samsun’dan Havza’ya giderken beraberindekilere öğrettiğidir.
46 - 46. Saraydüzü Kışlası’nda Amasya Tamimi
Direnişin yol haritası
Tam bağımsız yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerini oluşturan ilk belge olan Amasya Tamimi, 22 Haziran 1919’da Amasya’da Saraydüzü Kışlası’nda imzalandı. Bu genelgeyle ilk kez ulusal egemenlikten bahsedildi. ‘Milletin istiklalini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır” denilerek Kurtuluş Savaşı’nın yol haritası belirlendi. ‘Anadolu’nun en güvenli yeri’ Sivas’ta ve Doğu illeri adına Erzurum’da birer kongre toplanmasına karar verildi. Mustafa Kemal, kendisinin hazırladığı Amasya Tamimi’ni 9. Ordu Müfettişi unvanıyla imzaladı.
BAKMADAN GEÇME!
47 - Erzurum Kongresi
Ender ve büyük bir eser
23 Temmuz 1919’da, Sanasaryan Koleji’nde toplandı. Kararlaştırılan maddelerle bölgesel bir kongre olmaktan çıktı. Ulusal mücadelenin fitili burada ateşlendi. Vatanın bölünmezliği, her türlü yabancı işgal ve müdahaleye karşı milletçe direniş ve savunma, geçici hükümet kurulması, milli iradeyi hâkim kılma çağrısı, manda ve himayenin reddiyle tam bağımsız Türkiye vurgusu ve Milli Meclis’in temellerini oluşturan hamleler bu kongrede dile getirildi. Kongrenin kapanış konuşmasında Mustafa Kemal, “Tarih, bu kongremizi şüphesiz ender ve büyük bir eser olarak kaydedecektir” dedi.
48 - İzmir’den sonra
Milli Mücadele
Mustafa Kemal’in 1920’deki bir konuşmasından: “İzmir dramından sonra idi ki, milletimiz gerçekten duygulandı, uyandı ve derin uçuruma sürüklendiğini anladı. Ve ondan sonra hukukunu kendisi savunmaya karar verdi. Şüphesiz ki bunu yapabilmek için bir şekil almak, örgütlenmek gerekirdi; zaten her taraftan örgüt ve şekillenme daha evvel başlamış idi. Fakat, evvela Erzurum ve bundan sonra Sivas Kongreleri’nde genel birliğimiz oluştu. Erzurum ve Sivas Kongreleri’nin bildirge ve tüzüğünün içeriği önemlidir.”
BAKMADAN GEÇME!
49 - Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri
Milli Mücadele’nin örgütsel nüvesini oluşturan ilk sivil kuruluşlar Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri’dir. Bunlar, devletin bütünlüğünü ve ulusun bağımsızlığını tehdit eden, bir teslimiyet belgesi olan Mondros Mütarekesi’nin imzalanması sonucunda kurulan tepki ve direniş örgütleridir. Yerel ya da bölgesel benzer dernek ve cemiyetler, Sivas Kongresi’nde ‘Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ ismi altında toplanmışlardır. Aziz Atatürk, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri için, ‘Milli Vicdan’ ve ‘Namus Cephesi’ demiştir.
(Önay Alpago/Akademisyen)
50 - Sivas Kongresi
Yeni hükümetin çekirdeği
Atatürk 1937’deki Sivas ziyaretinde Milli Mücadele’nin en somut adımlarının atıldığı bu kongreyi “Burada bir milletin kurtuluşunu hazırlayan kararlar verildi” diyerek anmıştı. 4-11 Eylül 1919’da yapılan, ilk milli kongre niteliğindeki bu toplantıda Erzurum kararlarının tümünün kabulüne ek olarak, bölgesel çalışan tüm cemiyetler birleştirilerek tek yönetim altına alındı. Başına Mustafa Kemal’in getirildiği bir Temsil Heyeti (Heyet-i Temsiliye) oluşturuldu. Milli egemenlik ve milli irade kavramları devlet hayatına yansıtılmaya başladı.
BAKMADAN GEÇME!
51 - Ya istiklal ya ölüm
Manda tartışması
Kurtuluş Savaşı’nın ilk günlerinde (Sivas Kongresi dahil) manda ve himaye tartışmaları sürüyordu. Atatürk, Nutuk’ta bu konudaki görüşünü şöyle izah etmiştir: “Yabancı bir devletin koruyup kollayıcılığını kabul etmek, insanlık vasıflarından yoksunluğu, güçsüzlük ve miskinliği itiraftan başka bir şey değildir. Gerçekten de bu seviyesizliğe düşmemiş olanların, isteyerek başlarına bir yabancı efendi getirmelerine asla ihtimal verilemez. Halbuki, Türk’ün haysiyeti, gururu ve kabiliyeti çok yüksek ve büyüktür. Böyle bir millet esir yaşamaktansa yok olsun daha iyidir! O halde, ya istiklâl ya ölüm!”
52 - Wilson prensipleri
Dünya bunları konuşuyordu
ABD Başkanı Woodrow Wilson’ın 8 Ocak 1918’de ABD Kongresi’nde yaptığı konuşmada bahsettiği 14 ilkedir (Sonra 27’ye çıktı). I. Dünya Savaşı sonrasında bir daha böyle bir savaşın çıkmasını engellemeyi ve barış içinde yaşanacak koşulları oluşturmayı hedefliyordu. Erzurum ve Sivas Kongreleri’nde olgunlaştırılan Misak-ı Milli’nin uluslararası kamuoyunda savunulmasında da basamak olarak kullanılmıştır.
BAKMADAN GEÇME!
53 - Misak-ı Milli
‘Razı değiliz’ manifestosu
İstanbul’da toplanan son Osmanlı Mebusan Meclisi’nin oybirliğiyle kabul ettiği (28 Ocak 1920) ve asgari barış şartlarını içeren bildiri. Türk Kurtuluş Savaşı’nın belkemiği olarak nitelendirilebilecek bu bildiri, nüfus esaslarına göre milli sınırlarımıza da işaret eder.
54 - Amerikalı generale cevabı
Başarılı olamayan millet ölmüş demektir
Atatürk 1919’da Harbord’la görüştü. General’in “Millet ve siz başarılı olamazsanız ne yapacaksınız” sorusuna şu cevabı verdi: “Millet ve biz yok, birlik halinde millet var! Başarılı olamaz ise o millet ölmüş demektir.”
BAKMADAN GEÇME!
55 - Kurtuluş Savaşı’nın bomboş kasası
20 yumurta, bir okka peynir...
Milli Mücadele’nin önemli simalarından Mazhar Müfit Kansu’ya göre Atatürk’ün en çok bunaldığı anlardan biri, Sivas’tan Ankara’ya hareket ederken çekilen güçlüklerdir. Ankara’ya gidilmesine gidilecektir ama ne benzin ne lastik vardır. Mustafa Kemal Paşa, Mazhar Müfit’e şöyle der: “Bunca meseleyle uğraştık, emin olunuz bu kadar sıkıldığım olmadı. Benzin, lastik ve para bulamıyoruz. Elbette bunlara da çare bulacağız.” Bu konuşmanın ardından Mazhar Müfit, Osmanlı Bankası’ndan senetle bin lira alır; benzin ve lastik bulunarak yola çıkılır.
56 - Milli Mücadele’nin başkenti
Atatürk’ün Ankara’ya gelişi
Mustafa Kemal, Milli Mücadele’nin en iyi Ankara’dan yönetilebileceğine karar verdi ve 27 Aralık 1919’da Heyet-i Temsiliye üyeleriyle birlikte Ankara’ya geldi. Mücadelenin karargâhı olarak Ziraat Mektebi seçildi.
BAKMADAN GEÇME!
57 - Hâkimiyet-i Milliye’nin sloganı
Mesleği milletin iradesini hâkim kılmaktır
İsmini Mustafa Kemal Paşa koydu. 10 Ocak 1920’de ilk defa yayımlanan gazetenin ilk başyazısını o yazdı. Sonraki sayılardaki birçok (imzasız) makale de onundu. Ankara’da bir avuç aydın Hâkimiyet-i Milliye gazetesi için çalıştı. Sloganı şöyleydi: “Mesleği milletin iradesini hâkim kılmaktır.”
58 - Anadolu Ajansı’nın kuruluşu
En doğru haber ve bilgiler için...
Milli Mücadele’nin en kritik günlerinde, 6 Nisan 1920’de Mustafa Kemal Paşa’nın emriyle Yunus Nadi Bey tarafından kurulan Anadolu Ajansı, 12 Nisan’da ilk bültenini geçer: “Devlet merkezimizin düşman işgali altına geçmesi üzerine Anadolu ve Rumeli’nin Müdafaa-i Hukuk azim ve kararlılığı içinde yiğitçe harekete geçtiği şu sıralarda, din ve vatan kardeşlerimizin en doğru haber ve bilgiler alabilmelerini sağlamak için kurulan Anadolu Ajansı, bugünden itibaren göreve başlıyor.
BAKMADAN GEÇME!
59 - Dönüm noktası
TBMM’nin açılışı
Açılış konuşmasını en yaşlı üye olan Sinop Milletvekili Şerif Bey yaptı. 24 Nisan 1920’deki ikinci toplantıda başkanlığa Mustafa Kemal Atatürk seçildi.
60 - İngiliz Siyaseti
Milletin nefes alma delikleri
Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) ‘Sodom ve Gomore’ isimli eserinde anlatıyor: “1920 senesindeyiz. Lloyd George siyaseti bize çoktan yapacağını yapmıştır. Taraf taraf Türk milletinin bütün nefes alma deliklerini tıkamıştır; İzmir’i bir kanlı et parçası gibi Yunanların önüne atmıştır, İstanbul’da işgal kuvvetleri fertlerinin halka reva görmediği cefa ve zulüm kalmamıştır. Bu memleketin aydın ve vatansever sınıfına karşı ise âdeta ilk insanların yırtıcı mahlûklara ve ilk Amerikan kolonilerinin kırmızı derililere uyguladıkları ‘kitle halinde yok etme’ sistemini kullanmıştır.”
BAKMADAN GEÇME!
61 - Yakup Kadri’nin ‘Yaban’ı
Mazlumların çaresi
Yine Yakup Kadri... Bu defa ‘Yaban’... Kitabın kahramanı Ahmet Celâl, Kurtuluş Savaşı’nın dünyanın bütün mazlumlarını kurtarmak istediğini öne sürer: “Bütün Türk âleminin bundan başka yöneleceği bir nokta var mı? Bütün Türk âlemi mi? Hayır, bütün mazlum insanların, diyecektim. Gözü doymak bilmeyen bir iki Garp devletinin zenginleri, günde dört öğün yemek yiyecek diye, nice fukaranın lokması elinden alındı. Nice yuvalara kundak sokuldu, nice ev bark yıkıldı. Şimdi Westminister’in pembe derili lordu, çatlak tabanlı Anadolu köylüsüne karşı bir sürgün avı yaptırıyor. Neresini yiyecek, bu zavallı mahlukların? Hepsi de sade deri, sade kemik.”
62 - İlk zafer Doğu’da
Doğu Cephesi
1919-1920 yıllarında Kâzım Karabekir Paşa kumandası altında Ermenilere karşı savaşılmış, bu savaş Misak-ı Milli sınırlarına ulaşılarak başarıyla sonuçlandırılmıştır. Doğu’dan gelen zafer Batı Cephesi’ndeki konsantrasyonun artmasını da sağlamıştır.
BAKMADAN GEÇME!
63 - Uluslararası sahne
Gümrü Anlaşması
3 Aralık 1921’de, Ermenistan’la imzalanan Gümrü Anlaşması’yla, TBMM Hükümeti uluslararası alandaki ilk icraatını yaptı. Bu anlaşmayla birlikte Ankara hükümetini tanıyan ilk devlet de Ermenistan oldu.
64 - Kuzeydeki sürpriz müttefik
Moskova Anlaşması
Ekim Devrimi’nde sonra hızlanan tarihin akışında, Ankara hükümeti kendine sürpriz bir müttefik buldu: Sovyet Rusya... Emperyalist ülkelerin ortak düşman olması, o sırada dünya sahnesinde yalnız olan Bolşevik rejimin kendine müttefik araması ve özellikle Rusya topraklarındaki Özbekistan’da halkın Milli Mücadele’ye ilgisi ve yardım isteği Bolşeviklerle Ankara Hükümeti’ni yakınlaştırdı. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması, bu yakın ilişkinin nihai belgesidir. Bu dönemde Sovyet Rusya’dan gelen silah ve altın yardımı Ankara’nın işini kolaylaştırmıştır.
BAKMADAN GEÇME!
65 - Malzemeyi Beykoz’da hallediyoruz
İstanbul’dan sevkıyat
Ahmet Hamdi Tanpınar, ‘Sahnenin Dışındakiler’ isimli romanında İstanbul’dan Anadolu’ya silah sevkıyatını şöyle anlatır: “Hisar iskelesinde arabayı beklersin; çiftliğe gidersin. Belli başlı yollarımızdan birisi orasıdır. En aşağı beş yüz zabit, ihtiyat zabiti kaçırdık oradan. Beykoz’dan malzeme işini hallediyoruz. (...) Boğaz’da herkes aşağı yukarı silahlıdır. İşgal orduları silah toplamağa epey çalıştılar. Her gece birkaç kahve basılıyor, yollar tutularak gelen geçenin üstü aranıyor amma para etmiyor.”
66 - İstanbul’da yeraltında...
Mim Mim grubu
Osmanlı’nın gizli örgütü Teşkilat-ı Mahsusa’nın bazı üyeleri Mondros Mütarekesi’nin ardından Karakol Cemiyeti’ni kurdu. Mustafa Kemal, bu örgütteki İttihatçı ağırlığından rahatsızdı. Karakol’un da tasfiyesinden sonra Anadolu’ya İstanbul’dan silah kaçıran ve İstanbul’da istihbari faaliyetlerde bulunan Mim Mim Grubu kuruldu (‘Müsellâh Müdafâa-i Milliye’nin’ baş harflerinden türetilmiş bir isim). Ankara hükümeti bu örgütle ilişki içindeydi.
BAKMADAN GEÇME!
67 - İstiklâl yolu
İnebolu-Ankara hattı
İstanbul’dan Anadolu’ya geçen Kuvayı Milliyecilerle, İstanbul ve Rusya’dan gelen silahlar İnebolu Limanı’na iniyordu. Limandan başlayıp, Kastamonu ve Çankırı üzerinden Ankara’ya ulaşan güzergâh günümüzde İstiklal Yolu adını almıştır. Kurtuluş Savaşı’nın can damarı olan bu güzergâh o denli önem taşır ki, Atatürk savaş sırasında, “Gözüm Sakarya’da, Dumlupınar’da; kulağım İnebolu’da” demiştir.
68 - Atatürk’ün kod adı Nuh’tu
Savaşın şifreleri
Mustafa Kemal Paşa’nın şifreli telgraflaşmada kullandığı kod adı Nuh’tu. Kutsal kitaplardaki tufana ve kurtuluşa bir gönderme olarak bu ismi seçtiği sanılmaktadır.
BAKMADAN GEÇME!
69 - Mustafa Kemal’in kağnısı
Cephane taşıyan kadınların destanı
Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın “Mustafa Kemal’in Kağnısı’ şiiri İstiklal Yolu’nda cepheye mermi taşıyan isimsiz kahramanlardan Elif’i konu alır.
Mustafa Kemal’in kağnısı derdi, kağnısınaMermi taşırdı öteye, dağ taş aşardı.Çabuk giderdi, çok götürürdü Elifçik,Nam salmıştı asker içinde.Bu kez yine herkesten evvel almıştı yükünü,Doğrulmuştu yola önceden öncedeDurdu birdenbire Kocabaş, ova bayır durdu,Nazar mı değdi göklerden, ne?Dah etti, yok. Dahha dedi, gitmez,Ta gerilerden başka kağnılar yetişti geçti gacır gucurNasıl dururdu Mustafa Kemal’in kağnısı.Kahroldu Elifçik, düşünceden düşüncedenAman Kocabaş, ayağını öpeyim Kocabaş,Vur beni, öldür beni, koma yollarda beni.(...)Kocabaş yığıldı çamura,Büyüdü gözleri, büyüdü yürek kadar,Örtüldü gözleri örtüldü hep.Kalır mı Mustafa Kemal’in kağnısı, bacım,Kocabaşın yerine koştu kendini Elifçik,Yürüdü düşman üstüne, yüceden yüceden.
70 - İlkel malzemeyle binlerce otomobili yendik
Cephe gerisindeki özveri
Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın 1923’te TBMM’deki konuşmasından: “Oğullarını ve kocalarını cephenin ateş hattına gönderen ihtiyar babalar ve analarla genç kadınlar, kağnı ve öküzden ibaret bir kutsal birleşim olan yaşam araçlarının başına geçerek orduyu izlemişler ve malzemelerinin ilkelliğine rağmen ruhlarındaki çalışma isteği ve özveri hissiyle düşmanın binlerce otomobilden meydana gelmiş bir taşıma sistemi oluşturan teknik araçlarıyla yarışmışlardır.”
BAKMADAN GEÇME!
71 - Denizdeki kahramanlar
Rüsumat-4
Kurtuluş Savaşı’nın az bilinen kahramanlarından bir grup da deniz subayları ile Karadenizli sivil gemicilerdir. Bu kahramanlar, Rus limanlarıyla İstanbul’dan aldıkları silahları, tehdit altında ve çelimsiz gemilerle İnebolu’ya, Samsun’a, Trabzon’a indirdi. Üç yılda 300 bin tona ulaşan bu başarılı sevkıyatın sembollerinden biri de Yunan kuvvetleri tarafından Giresun’un Eynesil ilçesi açıklarında batırılan Rüsumat-4 gemisiydi.
72 - Telgraf memurları
Tellerdeki savaş
Atatürk’ün Nutuk’unda özellikle teşekkür ettiği bir grup vardır: Telgraf memurları. Savaşın zorlu şartlarında, şifreli, şifresiz telgraflarla tüm bilgi akışını sağlayan bu memurlar, Atatürk’e “Biz bu savaşı telgrafın telleriyle kazandık” dedirtecek kadar başarılı olmuşlardır.
BAKMADAN GEÇME!
73 - Beni makasa gömün!
Behiç Erkin
Ankara-İstanbul arasında trenle seyahat ettiğinizde, Enveriye İstasyonu yakınında bir anıt mezarın yanından geçersiniz. Orada yatan kişi Behiç Erkin’dir. Kurtuluş Savaşı’nda lojistik meselesini süratle ve mükemmelen halleden, Cumhuriyet’te ‘Demir ağlarla ördük anayurdu dört baştan’ diyebilmemizi sağlayan kişilerin başında gelen, Paris Büyükelçiliği sırasında 18 bin Yahudiyi Türk pasaportu vererek ölümden kurtaran ve bugün yattığı yere, bir demiryolu makasına gömülmeyi vasiyet eden, asker ve devlet adamı Behiç Erkin... Mustafa Kemal Paşa’nın şu sözleri sarf ederek Kurtuluş Savaşı’nda demiryollarını emanet ettiği Behiç Erkin: “Ben cephelerde ne yapılacağını biliyorum ama ordumuzun cephelere süratle nasıl sevk edileceğini bilmiyorum; bu, şimendiferlerin işin ehli biri tarafından idare edilmesi ile mümkün olabilir, buna ancak siz muvaffak olabilirsiniz.”
74 - Fetva savaşları-İstanbul
Uçaklardan attılar
Milli Mücadele’nin dönüm noktalarından biri de İstanbul’da Şeyhüislam Dürrizade Abdullah Efendi imzasıyla yayımlanan ve Kuvayı Milliye taraftarlarının devlete ve padişaha isyan ettiğini, onlarla savaşılması gerektiğini bildiren fetvadır. 11 Nisan 1920’de Damat Ferit Paşa hükümeti ve işgal kuvvetlerinin müthiş gayretiyle, uçaklardan bile atılarak tüm Anadolu’ya dağıtıldı. Fetvanın ardından baş gösteren isyanlar, Kuvayı Milliye güçleri tarafından bastırıldıysa da işgal güçleriyle mücadeleye dönük konsantrasyonun bir süreliğine dağılmasına neden oldu.
BAKMADAN GEÇME!
75 - Fetva savaşları-Ankara
Halife şu an esirdir!
İstanbul hükümetinin dini, milli mücadeleye karşı bir silah olarak kullanma çabasına cevap yine din adamlarından geldi. Başta Ankara Müftüsü Börekçizade Rıfat Efendi’nin “Halife, işgal güçlerinin elinde esirdir” diyen fetvası, isyanların kırılmasında faydalı oldu. İlber Ortaylı, ‘Atatürk’ isimli kitabında anlatıyor: “İstiklâl Savaşı boyunca din görevlilerinin bazılarının aktif rolünü görmezlikten gelemeyiz. Bu alanda çok önemli bir kadro kalabalığı vardır. Başta Ankara Müftüsü Börekçizâde Rıfat Efendi, Anadolu hükûmetinin fetvalarını destekleyenler vardı.” Rıfat Efendi’nin topladığı 21 kişinin hazırladığı fetva, Anadolu genelinde 155 din bilgini tarafından da onaylandı; kuvvacı gazetelerde basıldı. Milli Mücadele’nin halkın gözünde meşruiyet kazanmasının önemli unsurlarından olan bu karşı fetva sonrasında, İstanbul hükümeti Rıfat Efendi’yi görevinden azlederek idama mahkûm etmiştir.
76 - Anadolu yangın yerine döndü
İki yıl süren başkaldırılar
Yazar ve hukukçu İlhan Tarus, ‘Hükümet Meydanı’ isimli kitabını anlatıyor: “(...) ’Hükümet Meydanı’, milletçe ayağa kalkıldığı ya da davranıldığı sıra, Anadolu’ nun kırk elli yerinde birden meydana gelen başkaldırmaları ele alır. Aşağı yukarı iki yıl içinde, bozkır denizinin dağınık köşelerinden parlayı-parlayıveren ateşler, din ve şeriat rüzgârı önünde, göklere doğru fışkırıvermişti. İstanbul’daki halifeye bağlı uçaklardan çeşitli bölgelere savrulup pır pır uçan fetvalar, fermanlar, buyrultular; barut fıçıları üstüne düşmüş kıvılcımlar gibi, Anadolu’yu birden yangına verdiler.”
BAKMADAN GEÇME!
77 - Çetelerin yetmediği noktada...
Düzenli ordunun kurulması
Milli Mücadele’nin ilk senesi Doğu Cephesi haricinde, genellikle çete savaşları şeklinde ilerledi. Meclis Hükümeti’nin kurulmasının ardından, Anadolu’nun muhtaç olduğu ordu da yavaş yavaş teşekkül ederken, bir yandan da düzene girmek istemeyen başına buyruk unsurların başkaldırıları göğüslendi.
78 - Kardeş savaşından nasıl kaçıldı?
Milli Mücadele karşıtları
İlber Ortaylı, ‘Atatürk’te, İstanbul hükümetinin Milli Mücadele’ye karşı yayımladığı fetvalarla, Aznavur isyanı gibi sıkıntıların nasıl aşıldığını anlatıyor: “İstiklâl Savaşı bir iç savaş, kardeş savaşı olarak gelişme göstermek eğilimindeyken Millet Meclisi hükûmetinin nizami orduyu teşkiliyle bu safha sona erdi. Ama hiç şüphesiz ki saraya ve Babıâli’ye sadakat kisvesi altında geçinenler, bu bezgin halkı kışkırtmaktan geri kalmamıştır. (...) karşı tarafa yanaşan ve bunu kullanarak Millî Mücadele’ye karşı daha baştan direnenler de var. Bunlar çok yorucu oldular, hatta işgal ordularından, Britanya ve Yunanistan’dan daha yorucu olan ve ümidi kıranlar bunlar olmuştur.”
BAKMADAN GEÇME!
79 - Ulusçu devrimle mutlakiyetin savaşı
Hıyanet-i Vataniye
Prof. Dr. Sina Akşin’in ‘Kısa Türkiye Tarihi’ kitabından: “(...) Padişahçı hareketler TBMM hükümeti açısından ‘isyan’dır. Vahdettin bakımındansa yasal ve dini yetkeyi destekleyen meşru hareketlerdir. Ankara ya da İstanbul açısından bakılmazsa, düpedüz iç savaştır, kanlı bir kardeş kavgasıdır. Bir taraf demokratik-ulusçu devrimi, öbür taraf ortaçağcıl mutlakiyeti, karşı devrimi savunuyordu. 29 Nisan’da (1920) Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkarıldı. TBMM hükümetine karşı çıkmak vatana ihanet sayıldı ve cezası idam olarak saptandı.”
80 - Anadolu’daki paşa gelip kurtarsın!
İstanbul’daki vaziyet
Halide Edip Adıvar, ‘Ateşten Gömlek’te yazıyor: “Sabahleyin sokak İngiliz üniformalı askerlerle doldu. Anadolu’daki paşanın gelip İstanbul’u kurtaracağını söylüyorlardı. Kim bilir, belki... Karşıdaki eski türbenin içinde ve harap tekkede, sokakların kaldırımları altında bomba arıyorlardı. İngiliz azametinin haşmetli silahlarının, donanmasının korktuğu bu silahsız ve mağlup Türk milleti ne korkunç ve büyük milletmiş!”
BAKMADAN GEÇME!
81 - Mumu Lozan’a kadar yandı
Sevr Antlaşması
Sevr Antlaşması, I. Dünya Savaşı’ndan sonra, İtilaf devletleriyle Osmanlı devleti arasında 10 Ağustos 1920’de Fransa’nın başkenti Paris’in güneybatısındaki Sevr (Sèvres) banliyösünde imzalandı. Boğazlar, Trakya, İzmir, tazminat, azınlıklar gibi konularda bağımsızlığa da aykırı olan çok ağır koşullar içeriyordu. Ankara hükümeti antlaşmayı sert bir bildiriyle kınadı ve antlaşmayı imzalayanları vatan haini ilan etti. Kurtuluş Savaşı sonunda Lozan Antlaşması’nın imzalanmasıyla, Sevr’in hükümleri de ortadan kalktı.
82 - Düzenli ordunun ilk savaşları
Birinci ve İkinci İnönü Muharebeleri
I. İnönü Muharebesi’ne kadarki mücadele bir çete direnişiydi. Doğu Cephesi’ni emniyete alan Türk ordusu, Batı Cephesi’nde başarılı oldu. İki ordu, 23 Mart-1 Nisan 1921 arasında yine karşılaştı. Bu ikincisi, Türk ordusunun çok zor duruma düştüğü bir muharebeydi, yine de İsmet İnönü’nün dirayetli komutası sayesinde kazanıldı. (Serhan Güngör / Savaş alanları uzmanı, askeri tarihçi)
BAKMADAN GEÇME!
83 - Siz milletin makûs talihini de yendiniz
İsmet İnönü’nün zaferi
II. İnönü Zaferi üzerine, Mustafa Kemal’in İsmet Paşa’ya gönderdiği telgraf: “Bütün dünya tarihinde, sizin İnönü Meydan Savaşları’nda üstlendiğiniz görev kadar ağır bir görev üstlenmiş komutanlar enderdir. Milletimizin bağımsızlığı ve hayatı, dâhiyane yönetiminiz altında şerefle görevlerini yapan komuta ve silâh arkadaşlarınızın gönlüne ve vatanseverliğine büyük güvenle dayanıyordu. Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin makus talihini de yendiniz. İstilâ altındaki talihsiz topraklarımızla beraber bütün vatan, bugün en uzak köşelerine kadar zaferinizi kutluyor.”
84 - Varlık yokluk mücadelesi
Sakarya Meydan Muharebesi
Biraz İstiklâl Harbi hakkında okumuş, sonra da muharebe alanlarını görmüş bir insan, bir daha alaycı şekilde ‘Vatan Millet Sakarya’ cümlesini kullanmaz. Sakarya, Türk milletinin tarihinde girdiği ilk ve tek topyekûn harptir. Ulusun fedakârlığıyla tüm kaynaklar, insan ve malzeme seferber edilip cepheye sürüldü. Yunanlar Sakarya Nehri’ni geçseydi tarih başka türlü yazılacaktı. Bu kadar kritik bir muharebe dünya tarihinde azdır. Sakarya’da bir varoluş-yokoluş mücadelesi verilmiştir. Ne yazık ki ne bu savaşın öyküsü ne de mekânları bugünkü kuşaklarca biliniyor. O kadar ki, bu savaşın Sakarya ilinde gerçekleştiğini sanan çoktur. Halbuki muharebe meydanı, Sakarya Nehri’nin doğusunda Ankara iline bağlı, Polatlı ve Haymana ilçeleri arasındaki 100 kilometrelik ıssız bir arazidir. (Serhan Güngör / Savaş alanları uzmanı, askeri tarihçi)
BAKMADAN GEÇME!
85 - Subaylar Savaşı
Verdiğimiz kayıplar
Kurtuluş Savaşı, dönemin entelektüellerinin önemli bölümünü oluşturan subayların ciddi kayıp verdiği bir savaş. Yazar Sabahattin Selek, ‘Anadolu İhtilali’ eserinde şunları söyler: “Şehit düşen 13 ere karşılık bir subay şehit oldu. Subay zayiatı bakımından büyük nisbet. Sakarya muharebesinde subay zayiatı daha çok: Her sekiz erle beraber bir subay.” Özellikle Sakarya Muharebesi, ‘Subaylar Savaşı’ diye de anılmaktadır.
86 - Sizin Başkomutanınız olmakla övünüyorum
Sakarya sonrası ‘Gazi’
Atatürk ‘Gazi’ unvanı aldığı Sakarya Muharebesi’nden sonra zaferi beraber kazandığı orduya sesleniyor: “Mazlum milletimizi tarihin en tehlikeli bir zamanında yeniden ışığa ve kurtuluşa kavuşturan bu savaşta, sizin Başkomutanınız olmaktan dolayı bir insan kalbi için alında yazılı olabilecek en derin mutluluk ve övüncü duydum.”
BAKMADAN GEÇME!
87 - Yunan Ordusu bir günde dağıldı
Büyük Taarruz
Sakarya Zaferi’nden bir yıl sonra, 26 Ağustos’ta gerçekleşti. Sakarya Zaferi’nin sonunda Mustafa Kemal liderliğindeki Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, mucize denebilecek şekilde orduyu güçlendirdi; Yunan ordusuna denk bir güç topladı. Bu esnada Yunan ordusu siyasi bölünmüşlük, mali çöküş ve komuta-liderlik zafiyeti içine düştü. Fransızlar Güney’den çekilmiş, İtalyanlar işgali bitirmişti. Akdeniz limanları, Türk ordusu için ikmale açıldı. Kuzeyde Sovyetler Birliği’nden yardım başladı. Başkomutan Mustafa Kemal’in dâhiyane planı da çok iyi uygulandı. Yunan ordusu beklemediği yerden vuruldu. Afyon’un güneyinde çok sarp bir araziden taarruza girişildi. Neticede Yunan ordusu bir günde çöktü ve dağıldı. (Serhan Güngör / Savaş alanları uzmanı, askeri tarihçi)
88 - Türklere bir saat yetti!
Topçuların olağanüstü başarısı
26 Ağustos’ta çarpışan topçular, müthiş bir stratejist ve kumandan olan Mustafa Kemal Paşa’dan şu benzersiz övgüyü duydular: “(...) Askerlik hayatımda bu kadar eksiksiz bir topçu ve bu kadar eksiksiz yönetilmiş bir topçu ateşi nadiren gördüm. Topçularımız, saat 04.30’da atışa başladılar; bilirsiniz ki, topçulukta evvelâ ateş düzenlemek için, atış yapılır. Yarım saat içinde bütün bu cephe üstünde atış düzenlenmiş ve saat beşte, yani yarım saat sonra, bu saydığım hedefler üzerine şiddetle etki atışına başlanmıştır. Bu mevziler, çok ve çok sağlamdı. Bu mevzilerin savunma ile ilgili değerini en son inceleyen bir İngiliz Kurmayı’nın verdiği raporda, ‘Eğer Türkler, bu mevzileri dört, beş ayda işgal ederlerse, bir günde düşürdüklerini iddia edebilirler’ deniliyordu. Fakat Türklere, bu mevzileri ele geçirmek için üç dört ay değil, bir gün de değil, yalnız bir saat yetmişti.
BAKMADAN GEÇME!
89 - Sarışın bir kurda benziyordu
26 Ağustosta Kocatepe’de...
Dağlarda tek tek ateşler yanıyordu. Ve yıldızlar öyle ışıltılı, öyle ferahtılar ki şayak kalpaklı adam nasıl ve ne zaman geleceğini bilmeden güzel, rahat günlere inanıyordu ve gülen bıyıklarıyla duruyordu ki mavzerinin yanında, birdenbire beş adım sağında onu gördü. Paşalar onun arkasındaydılar. O, saatı sordu. Paşalar: “Üç” dediler. Sarışın bir kurda benziyordu. Ve mavi gözleri çakmak çakmaktı. Yürüdü uçurumun başına kadar, eğildi, durdu. Bıraksalar ince, uzun bacakları üstünde yaylanarak ve karanlıkta akan bir yıldız gibi kayarak Kocatepe’den Afyon Ovası’na atlıyacaktı.
‘Kuvayi Milliye Destanı’ndan’/Nâzım Hikmet
90 - Yunan ordusu kuşatıldı
Başkomutanlık Meydan Muharebesi
Bu muharebe, Kütahya il sınırları içindeki Zafertepeçalköy ve Aslıhanlar mevkiinde oldu. Yunan ordusunun büyük bölümü burada imha edildi. Kaçabilenler ve iki general Uşak’ta esir alındı. (Serhan Güngör / Savaş alanları uzmanı, askeri tarihçi)
BAKMADAN GEÇME!
91 - Barışı kanla değil mürekkeple imzalamak isterdik
Paşa’nın barış dileği
Mustafa Kemal Paşa’nın 30 Ağustos Zaferi’nden sonra, İngiliz gazeteci Grace Ellison’un “Başarı kazanacağınızdan şüphe ettiğiniz oldu mu?” sorusuna cevabıdır: “Henüz elimizde savaş gereçleri bulunmadığı zamanlarda bile işin bugünkü sonuçları alacağımızı hesap etmiştim. Saldırımızı ertelememize sebep, kan dökmemekti. Barışı kanla değil, mürekkeple imza etmek istiyorduk.”
92 - 'Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz...’
İzmir’in kurtuluşu
Mustafa Kemal’in Zafertepeçalköy’den verdiği emir şuydu: “Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz’dir. İleri... ” Bu emir, “Denize ulaşana kadar durmak yok” emridir. Türk ordusu 9 günde 320 kilometreyi savaşarak kat etti. 9 Eylül’de emir yerine getirilmiş oldu. (Serhan Güngör / Savaş alanları uzmanı, askeri tarihçi)
BAKMADAN GEÇME!
93 - Ve savaş dönemi kapandı
Mudanya Ateşkes Antlaşması
Yunan ordusunun Anadolu’dan atılması sonrasında, 3 Ekim 1922’de Mudanya’da İtilaf Devletleri’yle ateşkes görüşmelerine başlandı. Görüşmelere TBMM adına İsmet Paşa, İngiltere adına General Harrington, Fransa adına General Charpy, İtalya adına General Monbelli katıldı. Yunanistan temsilcisi Albay Mazarakis konferansa katılmayarak Mudanya açıklarındaki bir gemide bekledi. Görüşmeler birkaç kez kesintiye uğramasına rağmen 11 Ekim 1922’de Mudanya Ateşkes Antlaşması imzalandı ve Milli Mücadele’nin savaş dönemi kapandı.
94 - İzmir İktisat Kongresi
Ekonomide de kurtuluş için...
Kurtuluş Savaşı öncelikle askeri bir zaferdir ama savaşı yürütenler ülkenin istikbalinin ekonomik bağımsızlıktan geçtiğini de biliyorlardı. Bu doğrultuda, askeri zaferden hemen sonra, Cumhuriyet ilan edilmeden, hatta Lozan Barış Antlaşması imzalanmadan önce, işgalden henüz kurtulmuş İzmir’de, dönemin zor şartlarına rağmen bir İktisat Kongresi düzenlendi. Banka Han’da 1135 delegenin katılımıyla 17 Şubat’ta başlayan kongre, 4 Mart’a dek sürdü.
BAKMADAN GEÇME!
95 - Cumhuriyet Türkiye’sini kuran antlaşma
Lozan Antlaşması
Prof. Dr. Zafer Toprak’ın ‘Lozan’dan Cumhuriyet’e İsmet İnönü’ kitabından: “Osmanlı’yı çökerten Sevr’di; Cumhuriyet Türkiye’sini kuransa Lozan. Her ikisi arasındaki bağsa Milli Mücadele’nin ta kendisiydi. Lozan Antlaşması, yeni Türkiye devletinin toprak bütünlüğünü perçinleyen ve tam bağımsız bir ülke konumunu ilan eden, bunu Cihan Harbi’ni kazanan ülkeler başta olmak üzere tüm dünyaya ilan eden ve tasdik ettiren siyasî zaferin şanlı ve şerefli bir belgesiydi.”
96 - Samsun’dan Lozan’a ateş hattı
Milli Mücadele ne kadar sürdü?
Kurtuluş Savaşı 19 Mayıs 1919’da başlayıp zaferin kazanılmasının ardından resmi olarak Lozan Barış Antlaşması’nın imzalandığı 24 Temmuz 1923’te bitti.
BAKMADAN GEÇME!
97 - Kurtuluş Savaşı’nda kaç şehit verildi?
Cephelerdeki zayiat
Dönemin Sıhhiye Vekaleti’nin yayımladığı rapora göre, Kurtuluş Savaşı’ndaki şehit sayımız 9167, yaralı sayısıysa 31173’tü. Kurtarılamayan yaralılarla beraber bu sayı 10 bine yaklaşıyor. Bu rakamların tümünün asker olduğunu not edelim; sivil kaybı konusunda bir bilgi bulunmuyor.
98 - Ruhlarına fatihalar sunalım
Şerefli kahramanlar
Atatürk’ün 1923’teki bir konuşmasından: “Geçirdiğimiz buhranlı günlerin şerefli kahramanlarını hep beraber kutlayalım. Onlar arasında savaş meydanlarında düşman silahıyla göğüsleri delinmiş bahtiyarlar olduğu gibi yangınlarda, ateşlerde yakılmış talihsiz çocuklar, kadınlar ve ihtiyarlar vardır. Onlar arasında namuslarına sataşılmış, ebediyen ağlamaya mahkûm genç kızlar da vardır. Onlardan şehitlik şarabını içmiş olanların ruhlarına fatihalar sunalım.”
BAKMADAN GEÇME!
99 - Romanını halen yazamadık
Türk edebiyatında Kurtuluş Savaşı
Yazar ve eleştirmen Mehmet H. Doğan’ın makalesi ‘Türk Romanında Kurtuluş Savaşı’nda, can acıtıcı cümleler var: “Kurtuluş Savaşı üzerine yazılmış hemen bütün romanları inceledikten sonra hemen şunu söylemeliyiz: Romanımız, bugünkü devletin siyasal, ekonomik, toplumsal temelini oluşturan ve Osmanlı İmparatorluğu ile tarihsel bağını kuran Kurtuluş Savaşı olgusunu noksansız bir biçimde vermiş sayılamaz. Üzerinden 50 yılı aşkın bir süre geçmiş olmasına karşın, bu tarihsel olguyu tümüyle kapsayan kuşbakışı bir görünümünü verememiştir.”
100 - İlk bayramı görmeyi Atatürk’ün ömrü vefa etmedi
Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı
İlk defa ‘Gazi Günü’ adıyla Samsun’da kutlandı. Haziran 1938’de çıkan yasayla, ‘Gençlik ve Spor Bayramı’ adını alan ve ulusa yayılan kutlamaların 1939’daki ilkini görmeye Atatürk’ün ömrü vefa etmedi. 1980 darbesinin ardından bu özel günün adı ‘Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı’ olarak değiştirildi.
BAKMADAN GEÇME!
BAKMADAN GEÇME!
