Starbucks neden İstanbul’da değil Seattle’da çıktı
Güncelleme Tarihi:
Londra’nın işlek caddesinde şube açan Kahve Dünyası global rakipleriyle çetin mücadeleye girişti. Oysa Starbucks Seattle’dan çok önce İstanbul’da kurulabilirdi. Hatta Osmanlı’da 16. Yüzyılda Kahire’de yaşayan girişimci Ebu Takiyye çok benzer modelle servet yaratmıştı. Ancak yarattığı servet kendi ömrü son bulduktan sonra buhar oldu. Duke Üniversitesi Profesörü, İktisatçı Timur Kuran bunun bir sebebini miras sistemine bağlıyor ve ekliyor: Bugün yaşasaydı Starbucks’ı belki de Ebu Takiyye kuracaktı.
Londra’nın en işlek yerlerinden Oxford Street ve Piccadily bölgesini bilen bilir. Dünyanın en önemli alışveriş ana arterlerinden ikisi bu bölgelerde yer alır. Gecenin 12’sine doğru Disney dükkanında annelerini, babalarını çekiştiren çocuklara da rastlarsınız. Bir sonraki gün gerçekleşecek Paul McCartney albüm imza törenine –adeta iPhone 5S bekler gibi- geceden kamp kuran 40-50 yaşlarında Beatles kuşağı mensuplarına da. Alışveriş oralarda 7’den 77’ye 7/24 devam eder.
OSMANLI’DAKİ STARBUCKS
Bu manzara beni 16. Yüzyıla kadar götürdü: Duke Üniversitesi İktisat Profesörü Timur Kuran’ın başyapıt kitabı Long Divergence’da (Yapı Kredi Yayınları tarafından “Yollar Ayrılırken” diye çevrildi) çok ilginç bir anektoda kadar…
1580-1625 yılları arasında bugünkü Mısır’da kurduğu girişimi işleten İsmail Ebu Takiyye o dönemin en gözde emtialarından kahve ile bir servet yaratmıştı. Ancak servetini kahvenin muazzam fiyat artışlarının yanı sıra kendi iş modeline de borçluydu. Timur Kuran’ın kitabında aktardığı anektoda göre Ebu Takkiye sadece kahve ithalatçılığı ile yetinmemiş. Şeker üretimine girmiş, araziler satın alıp üretim gerçekleştirmiş. Daha da önemlisi kahveyi sosyal bir aracı haline getirecek, insanların hoşça vakit geçirmelerini sağlayacak bugünkü moda tabirle “coffee shop”lar açmış. Starbucks’tan aşina olduğumuz bu iş modeliyle Ebu Takiyye o dönemde bölgesinin en zenginlerinden olmuş.
Ancak kritik nokta onun ölümüyle başlıyor. Hayatı boyunca Starbucks modeli ile andığımız modeli 500 sene kadar önceden uygulayarak sermaye birikimi gerçekleştirmiş bu girişimci öldükten sonra biriktirdiği sermaye de uygulanan miras hukuku ve sermayeyi artırıp koruyacak borsa gibi kurumların olmaması sebebiyle kısa sürede buharlaşıyor. Tabii başarılı iş modeli de sermayeyle birlikte buharlaşmış oluyor.
Kitabındaki bu anektoddan yola çıkarak Timur Kuran’a sordum. “Neden Starbucks örneğin bir İstanbul ya da Kahire’de değil de Seattle’da çıktı?” Kuran Ebu Takiyye için “Bugün yaşasaydı belki Starbucks'ı o kurardı derken sorumu şöyle yanıtladı:
“Dünya markalarının çoğu Endüstri Devrimi'ne öncülük eden ülkelerde ya da onların kurumsal yeniliklerini çok geçmeden benimseyen Japonya'da oluşuyor. Marka geliştirmek için bol sermaye, büyük bir pazar, ve şirket yönetimiyle alt birimleri (yani şubeleri) arasındaki kontratların uygulanmasını sağlayabilecek güçlü bir hukuk sistemi gerekiyor. Bütün bunlar ABD'de mevcut. 50 eyaleti kapsayan ABD ortak pazarı dünyanın en büyük pazarı. Hukuk sistemi güçlü olduğundan, bir şirketin şubeleriyle yaptığı standardizasyon ve kalite kontrol antlaşmalarını uygulamak kolay. Bu iki durum da yeni fikir üreten ABD'li girişimcilerin kolayca sermaye bulmalarını sağlıyor.
“Türkiye'nin iç pazarı görece çok küçük. Ama daha önemli bir sorun, Türk hukuk sisteminin güvenirlik açısından ABD hukuk sisteminin gerisinde olması. Modern Türk ticaret hukuku, 1850'li yıllarda başlayan ve İslam hukukunun eksikliklerini gidermeye yönelik reformlara dayanıyor. Bu reformlar bugün bile tamamlanmış sayılmaz.”
TARIMDAKİ 17 MİLYAR LİRALIK KAYBIN SEBEBİ
Timur Kuran’ın dediği gibi bugün hala reformlar tamamlanmış değil. Örneğin tarım sektöründe de arazi küçülmesinde hukuk ve miras sisteminin payı büyük. Tarım sektöründe neden büyük şirketlerin çıkmadığını Tarım Bakanı Mehdi Eker miras sistemiyle açıklayıp mevcut sistemde “17 milyar liralık korkunç bir kayba” yol açtığını söylemişti. Gerçekten de tarım arazilerinde uygulanan mevcut miras hukuku büyük arazi küçülmelerine yol açarken Türkiye’den dünya devi bir tarım şirketi çıkmasını da engelliyor.
Timur Kuran’a göre bu açık borsa gibi kurumlarla kapatılabilir durumda. Kuran “Miras sistemi tarımsal şirketlerin küçük olmasının önemli bir nedeni. Ama şirket hisselerinin el değiştirdiği borsaların çıkması nedeniyle, büyük ve kalıcı tarımsal şirketlerin çıkması imkansız değil. Halka açık 5000 hisseli tarımsal bir şirkette 1000 hissesi olan bir adamın vefat ettiğini düşünelim. Bu 1000 hissenin geride bıraktığı eşi ve dört çocuğu arasında bölüştürülmesi şirketin yönetimini etkilemeyebilir. Şirketin kendini feshetmesi de gerekmez 19. yüzyıldan önce borsalar olmadığı için, bu gibi bir bölünme Long Divergence'da anlattığım sorunlara yol açabiliyordu.” diyor. Ancak mevcut durumda tarım arazileri halen büyük ölçüde bölünmüş durumda.
Starbucks İSTANBUL’DA KURULABİLİRDİ
İşte bu bölünme “Starbucks” fikrinin 16.yüzyıldaki temsilcisi Ebu Takiyye’yi etkilemişti. İslam hukukun egemen olduğu ve borsa gibi bir kurumun olmadığı bu yıllarda bu inovatif fikir sadece Ebu Takiyye’nin ömrü ile sınırlı kalmıştı. Oysa modern hukuk sistemi bu topraklara geç girmeseydi Kahire ya da İstanbul’dan bir Starbucks çıkması bu iş Seattle’a kalmadan gerçekleşebilecekti. Böylece Kahve Dünyası da Oxford Street’de global zincirlere karşı rekabette geç kalmayacak hatta öncü olacaktı.