Sıfırını enfasyonu yenmeden atan ülke baÅŸarılı olamıyor

1 Ocak 2005’ten itibaren, Türkiye dünya ekonomi tarihine parasından sıfır atan 50’nci ülke olarak geçecek. Dünya deneyimleri, para reformu yapan ülkelerde enflasyon kontrol altına alınmadan yapılan reform uygulamalarının baÅŸarısız olduÄŸunu, üstelik, para otoritelerinin inandırıcılığı ve saygınlığının zedelendiÄŸini ve ekonomiler için kalıcı problemlere yol açtığını gösteriyor.Timur Han Gür’ün Ankara Sanayi Odası için yaptığı araÅŸtırmada bazı ülkelerdeki para atma operasyonlarının ekonomiye yansımalarının nasıl olduÄŸu inceleniyor.Ortaya çıkan en önemli sonuç enflasyon kontrol altına alınmaz ise para reformundan beklenen sonuçlara ulaşılamaması. Bu durumda ulusal banknotlar tekrar bol sıfırlı kupürlere dönüşüyor, ulusal merkez bankaları kredibilitelerini kaybediyor ve enflasyona karşı verilen mücadele sekteye uÄŸruyor. Bu nedenle esas önemli olan nokta, enflasyonu doÄŸuran nedenleri ortadan kaldırıcı para politikalarının kararlılıkla sürdürülebilmesi.Para reformuna giden ülkelerde paradan sıfır atılması Arjantin, Meksika, Peru, Polonya ve Bulgaristan’da, Türkiye örneÄŸinde olduÄŸu gibi, enflasyona karşı öncelikle bir baÅŸarı kazanılması ve fiyat artış hızlarının sıkı para politikaları ile düşürülmesi sonrasına bırakılmış, Brezilya, Bolivya, Ä°srail, Ä°zlanda, Moldova, Polonya’da ise para reformu dezenflasyon politikaları ile birlikte eÅŸ anlı uygulanmış. Para operasyonu sonrasında ise temel makroekonomik göstergelerde ortaya çıkan geliÅŸmeler ülkeden ülkeye farklılık gösterdiÄŸi için, ortak bir sonuç çıkarmak pek mümkün olmadı.Arjantin: 1970 yılının ocak ayında, 100 Pesos Moneda Nacional’i 1 Peso Ley’e eÅŸitleyerek paradan 2 sıfır attı. Bu ilk deneyimin ardından, 1983 yılının Haziran ayında 10.000 Pesos Ley’i 1 Peso Argentino’ya ($a) eÅŸitleyerek 4 ve 1985 Haziran’ında 1.000 Pesos Argentino’u 1 Austral’a eÅŸitleyerek paradan 3 sıfır daha atarak yeni para birimine geçmiÅŸti. Arjantin’in paradan sıfır atma konusundaki son deneyimi ise, Ocak 1992’de 10.000 Australes’i 1 Peso Convertible’ye eÅŸitleyerek paradan 4 sıfır atma biçiminde gerçekleÅŸmiÅŸti. Arjantin deneyimi, enflasyonun, parasal geniÅŸleme ile iliÅŸkisini ortaya koyması açısından ilginç. 1990 yılında baÅŸlayan parasal geniÅŸlemenin ardından, Dünya Bankası verilerine göre, GSYÄ°H zimni deflatörü ile ölçülen enflasyon oranı 1989 yılında yüzde 3000’lerin üzerine çıkmıştı. Ancak, parasal büyümenin sınırlanması ile birlikte enflasyon oranları hızla düşmeye baÅŸlamıştı. Para arzı büyümesindeki düşüş trendinin baÅŸlaması ile enflasyonun 1992’de yüzde 11 düzeyine gerilemesi ile paradan 4 sıfır atılmıştı. Sözkonusu sürecin ardından enflasyon tek haneli rakamlara yakınsamaya baÅŸlamıştı. Bu aÅŸamada belirtmek gerekir ki, Arjantin deneyiminde para operasyonu, enflasyon sıkı para politikası ile kontrol edilebilir hale getirildikten sonra uygulanabilmiÅŸti. Dolayısı ile paradan sıfır atarak uygulanan reform, ancak enflasyonu ana hedef haline getiren bir para politikası programının yardımcı aracı olarak görülmüştü. Bolivya: Ä°LKÄ° 1963 Ocak’ında ve ikincisi 1987 Ocak’ında olmak üzere parasından iki kez sıfır atmıştır. Ä°lkinde 1.000 Bolivianos’u 1 Peso Boliviano’ya eÅŸitleyerek 3, ikincisinde ise 1.000.000 Pesos Bolivianos’u 1 Boliviano’ya eÅŸitlenerek 6 sıfır atılmıştı. Arjantin gibi Bolivya’da da enflasyon parasal bir olgu olarak ortaya çıkmıştı. 1985 yılında yüzde 12 000’lerin üzerine çıkan enflasyon büyük ölçüde 1985’e yüzde 7 000’lere varan para arzı geniÅŸleme hızının bir sonucudur. Enflasyonun kontrol altına alınabilmesi, yine para arzının sınırlandırılması ile eÅŸzamanlı bir biçimde ortaya çıkıyor. 1985 yılında para arzı büyüme hızının yaklaşık yüzde 7000’lerden 1987’de yüzde 92’ler düzeyine çekilebilmesi, enflasyonun 1987 yılında yüzde 14.5’a gerilemesini saÄŸladı. Bolivya, paradan 6 sıfır atma kararını 1987 yılında bu sıkı para politikası uygulaması ile uyumlu bir biçimde gerçekleÅŸtirmiÅŸti. Bolivya’nın temel makroekonomik göstergelerine bakıldığında, ekonomik büyüme performansının 1987 yılı sonrasında göreli olarak düzelme eÄŸilimine girdiÄŸi söylenebilir. Hiper-enflasyon döneminde negatif olan reel faizler, enflasyondaki düşüş ile birlikte pozitife dönmüş ve yüzde 20-40 aralığında bir dalgalanma göstermiÅŸti. Brezilya: paradan en çok sıfır atma deneyimi yaÅŸayan ülkedir. Tam 6 kez paradan sıfır atılmıştı. AÄŸustos 1993 ve Temmuz 1994’te paradan 3 ‘er sıfır atılarak, (2,75 = 2750 Cruzeiros Reais = 1 Real) gerçekleÅŸtirilen giriÅŸimler bunlardan son ikisi. 1993 ve 1994’teki yüzde 2000’ler düzeyindeki enflasyon, büyük ölçüde aynı dönemde para arzında görülen ve yüzde 3000’lere yaklaÅŸan geniÅŸlemenin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştı. Bu nedenledir ki, para arzındaki büyüme hızının yüzde 3000’lerden 1995’te yüzde 31’e ve 1996’da yüzde 12’ye geriletilmesi, enflasyonun 1996 yılı itibari ile yüzde 17’ye ve ardında tek haneli rakamlara inmesini saÄŸlamıştı. Brezilya paradan sıfır atma iÅŸlemini 1994 yılında enflasyonun yüzde 2000’lerin üzerinde olduÄŸu bir dönemde gerçekleÅŸtirmiÅŸtir. Ardından sıkı para politikası ile birlikte enflasyon hızla düşmüş ve tek haneli rakamlara yakınsamıştı. Bu haliyle Arjantin ve Bolivya örneÄŸinden farklı bir yol izlendiÄŸi düşünülebilir. BaÅŸka bir deyiÅŸle, Brezilya paradan sıfır atmak için enflasyonun düşüş eÄŸilimine girerek tek haneli rakamlara yaklaÅŸmasını beklemeden paradan sıfır atmış ve ardından sıkı para politikası ile enflasyonu düşürme mücadelesine baÅŸlamıştı. Paradan sıfır atılmasını takip eden dönemde Brezilya ekonomisinin büyüme performansında küçük ölçekli gerilemeler görülmüştü. Benzer bir eÄŸilim cari iÅŸlemler dengesinde de gözlenmiÅŸti. Yeni paraya geçmeden önceki dönemde hemen hemen dengede görünen cari iÅŸlemler hesabı, 1994 sonrasında bozulma trendi göstermiÅŸti. Ä°srail: sonuncusu Eylül 1985’te olmak üzere 4 kere paradan sıfır atma deneyimi yaÅŸamıştı. 1985’te 1000 Sheqalim 1 Yeni Sheqel’e eÅŸitlenerek paradan 3 sıfır atılmıştı. Para arzının büyüme oranının 1981’de yüzde 800’lere, 1984 yılında yüzde 500’lere ulaÅŸması, Ä°srail’de enflasyonun 1984 yılında yüzde 390 oranına sıçramasına neden olmuÅŸtu. 1985’te para arzı büyüme hızının yüzde 168’e ve enflasyonun ise yüzde 260’a düşürülmesinin ardından, paradan sıfır atılmıştı. Ä°srail deneyimi, bu anlamda, paradan sıfır atma zamanlaması açısından Brezilya örneÄŸi ile benzeÅŸiyor. Ä°srail, paradan sıfır atma kararını alırken aynı zamanda sıkı para politikası uygulaması da baÅŸlatmıştı. Dolayısı ile uygulama, enflasyondaki keskin düşüşün baÅŸladığı 1985 yılında hayata geçirilmiÅŸti. Daha sonraki yıllarda, para arzının kontrolünün ciddi bir biçimde saÄŸlanmış, enflasyon tek haneli rakamlara indirilebilmiÅŸti. 1984’ten sonra para arzı büyüme oranında görülen düşüşe, enflasyon oranlarındaki düşüş eÅŸlik etmiÅŸti. Nitekim para arzı büyüme hızının yüzde 27’ye düşürülebildiÄŸi 1987 yılında enflasyon, yüzde 390’lardan yüzde 19’lara indirilebilmiÅŸti. Yeni Paranın uygulanmaya baÅŸladığı dönemde Ä°srail’in cari iÅŸlemler dengesinde bir bozulma gözlenmiÅŸti. Ä°zlanda: Ocak 1981’de parasından 2 sıfır atarak 100 Kronur’u 1 Krona’ya eÅŸitlemiÅŸti. Ä°zlanda paradan sıfır atma iÅŸlemini gerçekleÅŸtirdiÄŸi sırada yüzde 50’ler civarında bir enflasyona sahip durumdaydı. Aynı yıl para arzı büyüme hızı yüzde 65’lerden yüzde 25’lere düşürülmüştü. Ancak para arzındaki düşüş trendi tersine dönüp 1983’te en yüksek seviyesi olan yüzde 80’e ulaÅŸtığında, enflasyon oranıda en yüksek seviyesi olan yüzde 76 seviyelerine çıkmıştı. Benzer bir deneyim olarak Ä°zlanda’da, paradan sıfır atma deneyimi ciddi bir para politikası ile birlikte uygulanmamış, bu nedenlerle baÅŸlarda pek iÅŸlevsel olmamıştı. Ancak 1983 sonrası para arzı büyüme hızındaki hızlı düşüş, 90’lı yılların başında tek haneli enflasyon rakamlarına ulaşılabilmesini saÄŸlamıştı. Ä°zlanda deneyiminden çıkan sonuç, diÄŸer paradan sıfır atma deneyimlerinin sonuçlarından açık bir farklılık gösteriyor. Ä°zlanda’da enflasyonun kontrol altına alınabilmesi, paradan sıfır atma iÅŸleminin oldukça sonrasında gerçekleÅŸmiÅŸti. Meksika: Ocak 1993’te ulusal paradan 3 sıfır atarak 1.000 Pesos’u 1 Yeni Peso’ya eÅŸitlemiÅŸtir. Meksika 1989 yılına kadar hayli yüksek ve dalgalı bir para arzı büyüme hızına sahip olmuÅŸtur. Bunun sonucunda enflasyon 1987 yılında yüzde 140’lar düzeyine kadar yükselmiÅŸtir. Para arzındaki büyümenin yüzde15’lere çekilebilmiÅŸ olması ile birlikte, 1993 yılında enflasyon tek haneli rakamlara (yüzde 9,5) düşürülebilmiÅŸti. 1993 yılında paradan sıfır atılmasına parasal stabilizasyonun eÅŸlik etmesi, enflasyonun kontol altına alınabilmesine olanak vermiÅŸti. Meksika deneyiminde paradan sıfır atılma uygulaması, öncelikle enflasyonun tek haneli ve sürdürülebilir rakamlara ulaşıldığına inanılmaya baÅŸlaması ile birlikte gerçekleÅŸmiÅŸti. Meksika’nın ekonomik performansı paradan sıfır atıldıktan hemen sonra bir düşüş gösterdiyse de sonrasında, düzelme sürecine girdi. BaÅŸlangıçtaki daralma, para arzındaki hızlı düşüş ile iliÅŸkilendirilebilir. Cari iÅŸlemler dengesi ise baÅŸlarda hızlı bir düzelme göstermesine karşın 1993 öncesi trendine geri dönüyor görünüyor. Rusya: parasından Aralık 1947’de bir sıfır Ocak 1961’de 1 sıfır ve 1 Ocak 1998 3 sıfır atarak 1.000 Rubles’i 1 Yeni Ruble’ye eÅŸitlemiÅŸti. Rusya’da enflasyon, 1992’de en yüksek düzeyi olan yüzde 1490’na ulaÅŸmıştı. Rusya’da para arzının geniÅŸleme hızı 1994 yılında yüzde 200’lerin üzerinde iken, bunu 1998’da yüzde 37’lere indirerek enflasyonu yüzde 16’ya indirmeyi baÅŸarmış ve aynı yıl paradan 3 sıfır atılmıştı. Bu anlamda Rusya, paradan sıfır atma iÅŸini enflasyonda belli bir düşüş saÄŸladıktan sonra gerçekleÅŸtirmiÅŸti. Ancak bu aÅŸamadan sonra parasal disipline tam olarak uyulmamış olması enflasyonun yeniden gündeme gelmesine neden olmuÅŸtu. Paradan sıfır atıldığı yıl olan 1998’den sonraki dönemde Rusya’nın gerek büyüme performansında gerekse cari iÅŸlemler hesabında olumlu geliÅŸmeler yaÅŸanmıştı. Ukrayna: 2 Eylül 1996’da 100.000 Karbovanets’i 1 Hryvnia’ya eÅŸitleyerek paradan 5 sıfır atmıştı. Ukrayna’da Rusya gibi enflasyonun kalıcı bir biçimde düşürüldüğüne inandıktan sonra paradan sıfır atma iÅŸlemini gerçekleÅŸtirmiÅŸti. Para artış hızının yüzde 1800’lerden yüzde35’lere düşürülmesi ile 1996 yılında enflasyon, yüzde 3335’ten yüzde 66’ya düşürülebilmiÅŸti. Yeni paraya geçilen dönemde enflasyondaki düşüş eÄŸilimi, dalgalanmalara uÄŸramakla birlikte, devam etmiÅŸti. Bu süreçte ekonomik büyüme performansında gözle görülür bir iyileÅŸme görülüyor. Reel faizler ve reel döviz kurunda ise baÅŸlangıçtaki yükselme yerini düşüşe bıraktı. Polonya: 1995 Ocak’ında parasından 4 sıfır atarak 10.000 Zlotych’i 1 Yeni Zloty’ye eÅŸitlemiÅŸti. Polonya bu kararı enflasyonla mücadele de baÅŸarı kazanılmaya baÅŸlandığı bir dönemde almıştı. Özellikle 1992 yılından sonra para arzı artış hızının sınırlandırılması ile enflasyonda bir düşüş gözlenmeye baÅŸlamıştı. 1995’e gelindiÄŸinde enflasyon halen çift haneli rakamlarda olmasına karşın paradan sıfır atılmıştır. Bununla belki de, enflasyonla mücadelede ciddi olunduÄŸuna bir sinyal verilmek istenmiÅŸti. Polonya, parasından sıfır atmak için enflasyonun bütünüyle kontrol altına alınmasını bekleme yerine, enflasyonda düşüşün kalıcı olarak saÄŸlandığını düşündüğü bir noktada bunu gerçekleÅŸtirmiÅŸti. Sıkı para politikası sürdürülmüş ve enflasyon tek haneli rakamlara çekilebilmiÅŸti. Polonya’nın büyüme performansında sıfır atıldıktan sonraki dönemde bir bozulma görülüyor. Yeni Para ile birlikte reel döviz kuru endeksinin yanısıra reel faizlerde de bir yükselme eÄŸilimi göze çarpıyor. FÄ°ZÄ°KÄ° ÖZELLÄ°KLERÄ°Boyutları : 81 x 158 mm Hakim Rengi : Koyu maviGÃœVENLÄ°K ÖZELLÄ°KLERÄ° Renk deÄŸiÅŸtiren mürekkep: Farklı açılardan bakıldığında altın sarısından yeÅŸile dönüşen renk deÄŸiÅŸtiren mürekkep.Emniyet ÅŸeridi: Arka yüzde kesik gümüşi çizgilerden oluÅŸur. Banknot ışığa tutulduÄŸunda düz bir hat ÅŸeklini alır ve her iki yüzden görülür. Ãœzerinde ‘TCMB’ harfleri bulunur.Gizli görüntü: Banknotun yatay konumda, göz hizasında ışığa doÄŸru tutulması halinde görülebilen ‘TC’ harflerinden oluÅŸan gizli görüntü.Filigran: Ön ve arka yüzde, banknot ışığa tutulduÄŸunda görülebilen, Atatürk portresinin küçüğünden ve 100 sayısından oluÅŸan filigran.BütünleÅŸik görüntü: Banknot ışığa tutulduÄŸunda, arka yüzdeki parçayla birbirini tamamlayan ‘TC’ harfleri. Ön Taraf Arka Taraf BütünleÅŸik HaliMikro yazı: Büyüteçle okunabilen, 100 sayılarının içinde ‘YÃœZYTL’ ve giyoÅŸ bandın altında ‘TCMB’ harfleri.Kabartma baskı: Ön yüzde parmakla dokunulduÄŸunda hissedilebilen kabartma baskı.Ultraviyole ışık altında görülebilen kırmızı ve mavi renkte kılcal lifler.Ultraviyole ışık altında görülebilen meÅŸale desenleri ve Atatürk’ün imzasının basıldığı özel floresan mürekkep.Arka yüzde sol üst tarafta kırmızı, saÄŸ alt tarafta siyah renkte basılı ve ultraviyole ışık altında parlayan seri ve sıra numaraları.Ultraviyole ışık altında parlamayan özel banknot kağıdı.SORULARINIZI BEKLÄ°YORUZ 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren kullanıma girecek olan Yeni Türk Lirası (YTL) ile ilgili sorularınızı ytl@hurriyet.com.tr adresine gönderebilirsiniz. Â