80 yıllık Cumhuriyet'in 15 yılı krizle geçti

Prof. Dr. Memduh Yaşa yönetiminde hazırlanan ''Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi'' kitabı, 2003 Yılı Programı ve Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) verilerinden derlediği bilgiler ve yaptığı hesaplamalara göre, ''çağdaş medeniyet'' olarak görülen batı ile arasındaki farkı birçok alanda yüzlerce yıllık seviyeden, on yıllar seviyesine indiren Türkiye, potansiyeli olan yüzde 7-8'lik yıllık ortalama büyümenin çok altında yüzde 4,8 büyümesine rağmen ekonomide önemli aşamalar kaydetti.

Türkiye, 1923 yılında ÅŸimdiki fiyatlarla (2003 yılı tahmini fiyatları) 5,7 milyar dolarlık bir ekonomiydi. Oysa ÅŸimdi Koç ve Sabancı gruplarının her biri 13-14 milyar dolarlık bir satış hacmine ulaşıyor. Türkiye, ÅŸimdiki fiyatlarla 10 milyar dolarlık gayri safi milli hasılayı (GSMH) 1929 yılında, 20 milyar doları 1951 yılında, 30 milyar doları 1957, 40 milyar doları 1963, 50 milyar doları 1966, 100 milyar doları 1977, 200 milyar doları 1996 yılında aÅŸtı. Cari fiyatlarla 1923 yılında Türkiye ekonomisinin büyüklüğü 561 milyon, kiÅŸi başına milli geliri ise sadece 45 dolardı.Â

Şimdiki fiyatlarla 1923 yılında 5,6 milyar dolarlık bir ekonomi olan Türkiye, 2003 yılında 238,1 milyar dolara, 2004 yılında 261,7 milyar dolara çıkacak. Türkiye'nin şimdiki fiyatlarla 1923 yılındaki kişi başına milli geliri 454 dolardı. Bu rakam bu yıl 3 bin 366 dolara, 2004 yılında 3 bin 644 dolara yükselecek.

Türkiye, 1923-2003 döneminde GSMH'sini 42,1, kişi başına milli gelirini ise 7,4 kat artırdı. Dünya Bankası verilerine göre, 2002 yılında 426 milyar dolarlık bir satın alma gücü paritesine (SGP) göre GSMH ile 19'uncu sırada yer alan Türkiye, bir ara 16'ıncı sıraya kadar yükselmişti. Türkiye'nin 2003 yılı SGP-GSMH'sinin 455-460 milyar dolarlara çıkacağı, sıralamada 17-18'inci olacağı tahmininde bulunulabilir. Türkiye, aynı zamanda, Balkanlar, Ortadoğu ve Kafkaslar'dan oluşan içinde yer aldığı bölgenin en büyük ekonomisi konumuna gelmeyi de başarmış durumda...

Türkiye, ekonomik olarak, çok büyük nüfusuna rağmen, 22 yıldır Avrupa Birliği (AB) üyesi olan ve her yıl 3-4 milyar dolar net destek alan Yunanistan hariç bütün komşularından daha iyi durumda. Ekonomik büyüklükte komşularının önünde yer alan Türkiye, AB adayı, zenginler kulübü Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü'nün (OECD) ve dünyanın en büyük ekonomilerinin yer aldı G-20'nin üyesi durumda bulunuyor.

MALÄ° KRÄ°ZLER VE YAPISAL REFORMLAR

1990'lı yılları ekonomik açıdan istikrarsız bir havada geçiren Türkiye, bu dönemde 1994, 1999 ve 2001 yıllarında 3 büyük kriz yaşadı. Üç krizden özellikle 1994 ve 2001 yılı krizleri Türkiye'nin daha önce yaşadığı krizlerden farklıydı. Krizler bankacılık sektörünü vurdu ve çok sayıda banka Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) kapsamına alındı veya bankacılık faaliyetleri durduruldu. Son yapılan açıklamalara göre bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılmasının ekonomiye maliyeti 47,2 milyar doları buldu.
  Â
Türkiye Emlak Bankası, Türk Ticaret Bankası (Türkbank), Demirbank, Pamukbank gibi büyük bankalar krize yenik düştüler. Emlakbank, Demirbank ve Türkbank gibi bankalar tarih oldular. Bu durum karşısında Türkiye, yılların uygulamalarını ters yüz eden radikal reformlar yapmak zorunda kaldı. Bankacılık sektöründeki  çürükler ayıklandı, bu alanda sıkı denetim geldi. Bankacılık, Hazine denetiminden çıkarıldı, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK) oluÅŸturuldu. Birçok alanda kurullar meydana getirildi, ülke neredeyse kurullar cenneti haline dönüştürüldü. Bağımsız kurullar yoluyla ekonomi siyasetten koparılmak istendi. Sermaye Piyasası Kurulu 1980'lerde, Rekabet Kurulu 1990'larda kurulmuÅŸtu. Yapısal reformlarla ekonomideki önemli alanların denetimi kurullara bırakıldı. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu, Tütün Kurulu, Åžeker Kurulu, Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu, Kamu Ä°hale Kurulu, Telekomünikasyon Kurulu oluÅŸturuldu. Bunların karşılığında Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası'ndan Türkiye'ye 35 milyar dolarlık kaynak tahsisi yapıldı.Â
  Â
2001 Şubat krizinin maliyeti 50-55 milyar dolar olarak hesaplansa da, kriz Türk ekonomisinde köklü değişikliklere sebep oldu. Tarımda destekleme alımları terkedildi, doğrudan gelir desteği başladı. Sorunlu bankalar Fon'a devredildi, sermayeler güçlendirildi, birleşmeler yaşandı (Garanti-Osmanlı birleşmesi) ve bu alana yabancı sermaye (Demirbank'ı alan HSBC gibi) girdi. Kamuda ücret artışları başta olmak üzere birçok alanda geçmiş değil, gelecek enflasyon baz alınmaya başladı.
   Â
EKONOMÄ°NÄ°N ÅžU ANKÄ° HALÄ°

Halen özel sektör dahil olmak üzere 137,9 milyar dolar dış borç (Haziran 2003), 129,8 milyar dolarlık iç borç stoku (Eylül 2003) en önemli ekonomik sorun olarak görülse de, krizin bütün ağırlığına rağmen Türkiye borç ödeme sorunu yaşamadı. 2001 yılında yüzde 9,5 oranında küçülen ekonomi, 2002 yılında yüzde 7,8 gibi çok yüksek bir oranda büyüdü. Bu yıl büyümenin yüzde 5'i geçmesi, gelecek yıl da yüzde 5 büyüme olması bekleniyor.

1970'li yılların ikinci yarısından bu yana Türkiye'nin en büyük dertlerinden biri olan enflasyonda, son dönemde önemli başarılar elde edildi. En son 3 Ekim 2003'de açıklanan Eylül ayı enflasyon rakamlarına göre, yıllık enflasyon (toptan eşya fiyatları-TEFE bazında) yüzde 19.1 ile son 27 yılın en düşük düzeyine indi. Yine Türkiye'nin önemli sorunlarından faiz oranlarında önemli aşamalar kaydedildi. En son 20 Ekim 2003'de yapılan 91 gün vadeli referans bono ihalesinde ortaya çıkan yüzde 23,8'lik yıllık basit faiz, 1985 yılı Mayıs ayından (son 18 yılın) bu yana kaydedilen en düşük faiz oranı oldu.

Türk Lirası önemli ölçüde deÄŸer kazandı. Merkez Bankası kurlarına göre, 19 Ekim 2001'de 1 ABD Doları 1 milyon 644 bin 837 liraydı, 2002 yılı dolar kur ortalaması 1 milyon 503 bin liraydı. Aradan geçen 2 yıllık süreye raÄŸmen, 24 Ekim 2003 tarihi itibarıyla Merkez Bankası kuruyla dolar 1 milyon 486 bin 458 lira düzeyine indi. 2003 yılı ortalama dolar kurunun 1 milyon 500 bin (2002'den daha az), 2004 yılı ortalama dolar kurunun ise 1 milyon 604 bin lira olması bekleniyor. GeliÅŸmeler Türkiye'nin 2004 yılında yüzde 12'lik enflasyon ve yüzde 5 büyüme oranını tutturacağını gösteriyor.  Â

EKONOMÄ° TARÄ°HÄ°NÄ°N SATIR BAÅžLARI

Cumhuriyet dönemi ekonomi tarihinin satırbaÅŸları olarak, Ä°ktisat Kongresi, devletçilik, ilk plancılık, demiryolu yapımı seferberliÄŸi, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın kurulması, Varlık Vergisi, Devlet Planlama TeÅŸkilatı'nın (DPT) kurulması, 24 Ocak 1980 kararları, Katma DeÄŸer Vergisi (KDV), konvertibilite, GüneydoÄŸu Anadolu Projesi (GAP), Avrupa BirliÄŸi (AB) ve gümrük birliÄŸi, Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) ve Ä°stanbul Menkul Kıymetler Borsası'nın (Ä°MKB) kurulması ve bağımsız kurullara geçiÅŸ ilk sıralarda yer alıyor.Â

Fakir, yıkılmış, geri kalmış bir tarım ekonomisini, ''sanayileÅŸmiÅŸ, çaÄŸdaÅŸ bir ekonomiye dönüştürme'' hedefini önemli ölçüde gerçekleÅŸtiren Türkiye Cumhuriyeti, bu noktaya, güçlü idari ve askeri yapı, siyasi kararlar, ekonomi politikası, büyük projelerle geldi.Â

Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı İmparatorluğu'ndan yarı sömürgeleşmiş, çok geri kalmış bir ekonomik yapı devralmıştı. Temelde tarıma dayanan Osmanlı ekonomisi, kapitülasyonlar, dış borçlar ve ayrıcalıklı yabancı sermaye yatırımları yoluyla tam anlamıyla dışa bağımlı, neredeyse bir koloni ekonomisi niteliğindeydi. Büyük ölçüde yabancıların ve azınlıkların denetiminde olan sanayi, küçük işletmelerden oluşuyordu, toplam işçi sayısı 15 bini geçmiyordu. Sanayi temel tüketim mallarında bile iç talebi karşılamaktan acizdi.

Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) ve diğer kaynaklardan elde edilen verilerden yapılan hesaplamalara göre Türkiye, 1924-1930 döneminde yıllık ortalama olarak yüzde 9,4 büyüdü, kişi başına milli gelir 7 yılda yüzde 61,5 arttı, enflasyon ise yıllık eksi yüzde 1,67 idi. 1925-1933 döneminde ise fiyatlar yüzde 53,2 (dünyada Büyük Buhran yılları) geriledi. Cumhuriyetin ilk yıllarında 80 kuruşa kadar inen ABD Doları, Atatürk dönemi boyunca 1 lira dolayında seyretti.  
   Â
BÃœYÃœME VE ENFLASYON

Ekonomide, 1923-1930 döneminde yüzde 9,4 olan yıllık ortalama büyüme hızı, 1930-1940 döneminde yüzde 4,7 (Büyük Buhran dönemi), 1940-1950 döneminde yüzde 1,35 (2. Dünya Savaşı yılları), 1950-1960 döneminde yüzde 6,3, 1960-1970 döneminde yüzde 5,9, 1970-1980 döneminde yüzde 4,8, 1980-1990 döneminde yüzde 5,2 olurken 1990-2000 döneminde yüzde 3,5'e indi. 2001 yılında yüzde 9,5 oranında küçülen Türkiye, 2002 yılında yüzde 7,8 büyüdü. Türkiye'nin bu yıl yüzde 5'in üzerinde, 2004 yılında ise yüzde 5 büyümesi bekleniyor.

Enflasyon (deflatör: milli gelir rakamlarında baz alınan enflasyon) ise yıllık ortalama olarak 1923-1930 döneminde yüzde -1,67 (eksi 1,67), 1930-1940'da 4,95, 1940-1950'de 10,55, 1950-1960'da 9,85, 1960-1970'de7,35, 1970-1980'de 34,3, 1980-1990'da 46,3 ve 1990-2000'da 71,9 oldu. Bu rakam 2001 yılında yüzde 55,3, 2002 yılında yüzde 43,8 düzeyine indi. Deflatörün bu yıl yüzde 24,4, 2004 yılında ise yüzde 11,9'a inmesi bekleniyor.Â
   Â
DOLAR

1 ABD Doları'nın değeri 1924 yılında 188 kuruştu. Bu rakam Cumhuriyetin ilk yıllarında 80 kuruşa kadar indi. Bu durum 1940'lara kadar 1 lira dolaylarında seyretti. 1950'li yıllarda 2,8 lira, 1958 sonrası 9 lira, 1970 sonrası 14,85 lira, 1971-1973 döneminde 14,15 lira, 1974'de 13,99 lira, 1975'de 15,15 lira, 1976'da 16,66, 1977'de 17,83, 1978'de 24,07, 1979'da 37,55, 1980'de 76 lira oldu. Bu tarihten sonra günlük ayarlamalarla TL'nin değeri düşürüldü.  
  Â
Yıllık ortalama olarak, 1990'da 2 bin 607,6 liraya yükselen dolar, 2000 yılında 623 bin 364 lira oldu. 2001 Åžubat krizinde 684 bin liradan ilkin 900 bin, daha sonra 1 milyon 300 bin, 2001 yılında 11 Eylül terör saldırıları sonrası 1 milyon 800 binlere yaklaÅŸan dolar bugünlerde 1 milyon 486 bin lira düzeyinde seyrediyor. 2005 yılında enflasyonun tek haneye inmesinin ardından paradan 6 sıfır atılması ve paraya Yeni Türk Lirası adının verilmesi bekleniyor.   Â
   Â
MÄ°LLÄ° GELÄ°R

1923-1930 döneminde kişi başına milli gelir yüzde 61,5 artarken, bu rakam 1990-2000 döneminde yüzde 21'e düştü. Bu da 2. Dünya Savaşı'nın yaşandığı 1940'lı yıllar hariç (1940-1950 döneminde kişi başına milli gelir yüzde 2,6 geriledi) en düşük düzeyi oluşturdu. 

Sonuçta 1923-2003 döneminde ülke nüfusu 12 milyon 475 binden 70 milyon 737 bine, gayri safi milli hasılası (GSMH) 2003 yılı tahmini sabit fiyatlarıyla 5,7 milyar dolardan 238,1 milyar dolara, kişi başına geliri 454 dolardan 3366 dolara yükseldi ama Türkiye, çeşitli nedenlerle potansiyelinin (yıllık ortalama yüzde 7-8) altında büyüdü. Cari fiyatlarla 1923 yılında Türkiye'nin kişi başına milli geliri 45 dolar, toplam milli geliri 561 milyon dolardı. 
   Â
KONSOLİDE BÜTÇE
 
1924 yılında konsolide bütçe giderleri 141,3 milyon liraydı. 121,4 milyon lira vergi toplanırken, gelirlerin toplamı 146,5, bütçe fazlası ise 5,2 milyon lira düzeyindeydi. Milli gelir 640 milyon dolardı. Dolar cinsinden giderler 75,2 milyon dolar, gelirler 77,9 milyon dolardı.
  Â
1950 yılına gelindiğinde Türkiye'nin cari fiyatlarla milli geliri 3 milyar 462 milyon dolara yükseldi. Konsolide bütçe giderleri 698,5, bütçe gelirleri 657,6 milyon dolara ulaştı, bütçe 40,9 milyon dolar açık verdi.
  Â
Türkiye'nin 1980 yılında cari fiyatlarla milli geliri 69 milyar 767 milyon dolara yükseldi. Konsolide bütçe giderleri 15 milyar 98 milyon dolar, bütçe gelirleri ise 13 milyar 2,2 milyon dolar oldu. Bütçe açığı 2 milyar 95,8 milyon dolara çıktı. 2004 yılı bütçesi 160,9 katrilyon gider, 114,5 katrilyon gelir ve 46,4 katrilyon lira açık olarak TBMM'ye sunuldu. GSMH, 2004 yılı için 419,7 katrilyon lira olarak tahmin ediliyor. Bir diÄŸer ifadeyle 2004 yılında 100,3 milyar dolarlık bütçe harcaması, 71,4 milyar dolar bütçe geliri, 28,9 milyar dolar bütçe açığı, 261,7 milyar dolar da milli gelir olacağı tahmininde bulunuluyor.  Â
   Â
EKONOMÄ°NÄ°N SATIR BAÅžLARI

Geçen 80 yılda, ekonomide dikkat çeken satış baÅŸları şöyle:   Â

-Ä°ktisat Kongresi: Daha Cumhuriyet kurulmadan, Lozan AntlaÅŸması imzalanmadan 17 Åžubat 1923'de Ä°zmir'de toplanan kongre, kalkınmaya öncelik veren, yerli ve yabancı sermayeyi, pazar için üretim yapan çiftçileri özendiren ılımlı korumacı bir yaklaşımıyla, genç devletin ilk yıllarında ekonomi politikasına yön verdi.Â

-Devletçilik: Büyük Buhran olarak adlandırılan 1929 dünya ekonomik bunalımının etkisiyle yönelinen devletçilik politikasıyla ilk kamu iktisadi teÅŸebbüsleri doÄŸdu ve devlet eliyle sanayileÅŸme baÅŸladı.Â

-Ä°lk Plancılık: Türkiye, I. BeÅŸ Yıllık Sanayi Planı adıyla 1934 yılında ilk plan uygulamasını baÅŸlattı. Yapılacak iÅŸleri listeyle belirleyen plan, çaÄŸdaÅŸ plancılıktan uzak olmakla birlikte, ülke kalkınmasına büyük katkıda bulundu.Â

-Demiryolu Yapımı SeferberliÄŸi: Kıt kaynaklarına raÄŸmen, Türkiye Cumhuriyeti, ulaÅŸtırmanın bilincine varmıştı. Osmanlı'dan miras aldığı demiryollarını 15 yılda ikiye katladı ve ''ülkeyi demir aÄŸlarla ördü''. Bu dönemin ardından demiryolları ihmal edildi.Â
  Â
-TCMB'nin Kurulması: Ekonomik bağımsızlığın yolu, Merkez Bankası'ndan geçiyordu. Oysa, genç Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı Devleti'nden merkez bankası miras almamıştı. Ulusal paranın ve para programının yönetimi, o dönemde yabancı sermayeli olan Osmanlı Bankası'nın elindeydi. 11 Haziran 1930'da kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) bu anlamda, gecikmiÅŸ bir giriÅŸim olarak da deÄŸerlendirilebilir.Â

-Varlık Vergisi: 1942-1944 arasında uygulanan ve temelde ticaret burjuvazisini vergilendirmeyi amaçlayan ''Varlık Vergisi'', azınlıklara karşı bir vergiye dönüştü ve unutulmayan ''acı'' bir tahribat olarak tarihte yerini aldı.Â

-DPT'nin Kurulması: 1963 yılında kurulan Devlet Planlama TeÅŸkilatı (DPT), hazırlandığı planlarla çaÄŸdaÅŸ plancılığı baÅŸlattı ve  ekonominin yönlendirilmesi önemli rol oynadı.Â

-Türkiye-AB İlişkileri ve Gümrük Birliği: Türkiye, 1957'de Roma'da kurulan, şu anda Avrupa Birliği (AB) adını almış olan Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ile 12 Eylül 1963'de Ankara'da Ortaklık Anlaşması'nı imzaladı. Daha sonra 1970'de imzalanan Katma Protokolle devam eden Türkiye-AB ilişkileri inişli çıkışlı seyir izledi ama her zaman gündemin ilk sıralarında yer aldı. 1987 yılında tam üyelik başvurusu yapan ama başvurusu kabul edilmeyen Türkiye, 1995 yılında Avrupa Birliği (AB) ile gümrük birliğini gerçekleştirdi. Gümrük birliği sonrası AB'den ithalat patlasa da Türkiye, pazarını AB'nin tam rekabetine açarak ayakta kalmasını bildi ve tam üyelik için önemli birtecrübe kazandı.  
  Â
Türkiye'yi, 1997 yılında Lüksemburg Zirvesi'nde dışlayan AB, 1999 yılında Helsinki'de düzenlenen zirvede 13. aday ülke olarak ilan edildi. Türkiye, 2002 ve 2003 yıllarında paketler halinde birçok AB reformunu Meclis'ten geçirerek, siyasi kriterler açısından AB'ye uyum saÄŸladı. Uzmanlar, Türkiye'nin 2005 yılında tam üyelik müzakerelerine baÅŸlayacağını, Romanya ve Bulgaristan'ın (2007'de üye oluyorlar) ardından 2010-2012 yıllarında AB'ye tam üye olabileceÄŸini öne sürüyorlar.Â
  Â
-24 Ocak Kararları: 24 Ocak 1980 tarihinde alınan kararlarla Türkiye, ekonomi politikasında köklü deÄŸiÅŸiklikler yaptı. Ä°thal ikameci ve dışa kapalı bir ekonomiyi terkederek, dışa açık serbest piyasa düzenine ve serbest kura geçti.Â
  Â
-KDV: 1985 yılında çıkarılan kanunla uygulamaya sokulan Katma DeÄŸer Vergisi (KDV), devlete önemli bir gelir kaynağı saÄŸlamanın yanı sıra, vergilendirmede de yeni bir dönemi baÅŸlattı.Â
  Â
-SPK ve Ä°MKB'nin Kurulması: 1980'lerin ortasında, Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) ve Ä°stanbul Menkul Kıymetler Borsası'nın (Ä°MKB) kurulması, yatırımcılar için yeni bir ufuk açtı. Türkiye'de sınırlı olan yatırım alanlarına sermaye piyasası da eklendi. 1990'larda Rekabet Kurulu kuruldu. Son krizlerle birlikte Bankacılık Düzenleme  ve Denetleme Kurulu (BDDK), Tütün Kurulu, Åžeker Kurulu, Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu (EPDK), Kamu Ä°hale Kurulu, Telekomünikasyon Kurulu oluÅŸturuldu.Â
 
-GAP: Türkiye'nin en büyük, dünyanın sayılı projelerinden olan GüneydoÄŸu Anadolu Projesi (GAP), 32-33 milyar dolarlık bir yatırımı öngören enerji, sulama, tarımsal sanayi, insani kalkınma ayakları olan entegre bir proje konumunda. Åžimdiye kadar 15 milyar dolar harcanan projenin, tam anlamıyla 2010 yılından sonra bitirilmesi bekleniyor.Â
  Â
-Vergi Reformu ve ÖTV: 29 Temmuz 1998'de yürürlüğe giren vergi reformu, kayıtdışı ekonomiyi kayda alma amacı güden, gelirin tanımını değiştirerek, bütün gelir unsurları vergilendiren bir reform olarak tarihte yerini aldı. Yalnız bu reformun en önemli unsuru olan mali milat bir türlü uygulanamadı ve 2003 yılı başında yürürlükten kalktı. Vergide en son 2002 yılı Temmuz ayında yürürlüğe giren Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) birçok vergiyi birleştirdi ve bu alanda sadeleşmeye gidildi. KDV'deki oranlar da yüzde 18'i geçmemek üzere geri çekildi, yüzde 18'in üzerindeki vergi ÖTV kapsamına alındı ve bu alanda AB'ye uyum sağlandı.