Usturlap Nedir, Kim Bulmuştur? Usturlap Nasıl Kullanılır?

Usturlap sözcüğüne insanlar astronomi alanında sıklıkla rastlamış olabilir. İslamiyet’te ise namaz saatlerinin belirlenmesi konusunda da usturlap kelimesine genellikle denk gelinmiştir.

Usturlap Nedir?

Usturlap kelimesi gök bilimleri terimler sözlüğünde yer almaktadır. Gök cisimlerinin yükseltisini ölçmekte kullanılan alete usturlap denmektedir.

Dolayısıyla usturlap aleti astronomi ölçümlerinde kullanılmış tarihi bir ölçüm cihazıdır. Gezegen, yıldız, güneş, ay gibi gök cisimlerinin konumlarını belirlemek amacıyla kullanılmış ve bu alanlarda yer almış bir alettir.

Usturlap cihazının kullanım alanlarından birini de yerel saatin ve İslamiyet’te namaz saatleri hesaplamaları oluşturmaktadır. Yerel saat ve namaz vakitleri usturlap aracı sayesinde belirlenmiş ve ortaya çıkmıştır.

Hatta tarihte bazı matematik problemlerinin çözümünde de usturlap aracından yararlanılmıştır.

Usturlap Cihazını Kim Bulmuştur?

Usturlap cihazının keşfedilmesiyle ilgili tarihte çeşitli rivayetler yer almaktadır. Hatta usturlap aracıyla ilgili tarihte çeşitli kitaplara ve eserlere de rastlanmaktadır.

Bu konuda yazılan en eski kitaptan bahsetmek gerekirse 829 ve 830 yıllarında Bağdat'ta aynı zamanda da 833 yılında Şam'da çalışan Ali bin İsa'ya ait eserlerdir.

Tarihte bu konuyla ilgili bahsedilen başka bir rivayet ise usturlap aletini ilk bulan ve bu konuda yine eser yazan Abbasi devri astronomi alimlerinden İbrahim el-Fezari olarak geçmektedir.

Bir diğer bilgiye göre ilk olarak milattan önce 240 senesinde Apollonios ve milattan önce 150 senesinde Hipparkos tarafından keşfedildiği bilgisidir.

Batılı kaynaklarda bahsedilen usturlap cihazının ilk olarak Batlamyus tarafından kullanıldığıdır. Altıncı yüzyılın ilk yarısında da bu aletten Philoponos bahsetmiştir.

Dokuzuncu yüzyılda Harran'daki üniversitede Abbasi halifelerinin ilim ve kültüre verdikleri önem tarihte bilinmekteydi. Dolayısıyla usturlap cihazı hakkında da bu bölgede çeşitli eserlerin yazıldığı bilinen bir konudur.

Bu konu hakkında kitap yazan tarihteki diğer bilginler arasında Biruni, Habeşül Hasip ve Nasirüddin Tusi isimleridir.

Tarihte mekanik saatin temeli Şamin ve Ez-Zerkali tarafından usturlap aracının geliştirilerek ortaya atılması olmuştur.

Biruni isimli alim ise yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlap araçları geliştirmiştir.

Tarihteki bilgiler arasında on ikinci yüzyılda usturlap cihazının geliştirilerek baston şeklinde usturlap Şerafeddin el Tusi tarafından geliştirilmiştir.

İlk usturlap cihazını yapan kişi ise Avrupa'da 1365 senesinde Fransa ülkesinde doğan Jean Fusoris isimli bilgindir.

Usturlap cihazının Doğu Ülkelerinde kullanımı 20. yüzyıla kadar devam etmiştir. 17. yüzyıla kadar da Avrupa'da yoğun olarak kullanılmıştır. 18. yüzyıldan sonra ise Avrupa'da yavaş yavaş önemini kaybetmiştir.

Usturlap Nasıl Kullanılır?

Usturlap cihazının elbette ki belirli bir çalışma prensibi ve kullanımı bulunmaktadır.

Usturlap cihazının üzerinde aylar, aylara karşılık gelen rakamlar, kutup yıldızı ortada, kraliçe takım yıldızı, küçük ayı takım yıldızı, yerel saat gösterimi, büyük ayı takım yıldızı bilgileri yer almaktadır.

Bu cihaz gökyüzündeki yıldızlara tutularak yıldızların konumları ortaya çıkmaktadır. Bu konumları da usturlap cihazında yer alan yukarıdaki bilgiler göstermektedir.

Usturlap cihazıyla bilim insanları güneşi, ayı, gezegenleri ve yıldızları izlemiştir. Ortaya çıkan bu konumlara ve yüksekliklere göre yerel saat hesaplamalarını yapmışlardır. Namaz vakitlerini de yerel saat hesaplamaları gibi matematiksel işlemlerle hesaplamışlardır. Tüm bu hesaplamalar usturlap cihazının gösterdiği yıldız, güneş, ay konumlarına göre yapılmıştır.

Astroloji alanında ise yorumlamalar usturlap cihazının gösterdiği gök cisimlerinin konumlarının belirlenmesi ve izlenmesi sonucunda ortaya çıkmıştır.