Üstün zekâlı çocukları nasıl anlarız?

Üstün zekâlı çocuk dendiğinde genelde akıllara 'akademik başarısı yüksek' ve 'akıllı' çocuk gelir fakat üstün zekâlı çocuklar, 'beklenmeyen düşük başarı gösteren', 'üstün yanlarıyla beraber yetersizlikler de taşıyabilen', 'üstün performans gösteren', 'üstün potansiyele sahip' ve 'ileri düzeyde üstün zekâlı olan' gibi farklı kategorilerde ele alınması gereken alt grupları olan bir grup. Dolayısıyla üstün zekâlı çocukları tanırken bu durumun farkında olarak değerlendirme yapmakta fayda var.

BEBEKLİKTE FARK EDİLİR
Genel olarak bakıldığında üstün zekâlı çocuklar, bebeklik döneminde dil gelişiminin erken olması, farklı olanı hemen ayırt etmesi, güçlü bir hafızaya sahip olması, farklı bilgi türlerini ilişkilendirmesi, hızlı öğrenmesi, erken göz kontağı kurması, riskten kaçınan davranışlar sergilemesi, uyarılmıştık düzeyinin yüksek olması, uzun dikkat süresi, söylenen ve gösterileni erken anlama ve sayılara, harflere, şekillere erken ilgi gösterme gibi özellikleri ile tanınıyor. Tüm bu özeliklerin bebeklikte aynı çocukta olmasını beklemek mümkün değildir, fakat bunlardan bazıları açık bir şekilde gözlemlenirse bu daha detaylı tanıma için bir neden olabilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, üstün zekâlı çocukların tekliğinin daha önemli olduğudur. Yani uyarılmışık düzeyi yüksek olan fakat dil gelişimi olağan şekilde ilerleyen bir bebeğin, uzun dikkat süresi olan fakat görselleri hızlı algılayan bir bebekle aynı kategoride olduğunu ve niteliksel olarak üstün zekâlılığın farklı görünümlerinin oluştuğu bilinmeli.

ORTAK BELİRTİ ‘DİKKAT SÜRESİ’
Üstün zekâlı çocuklar biraz daha büyüdüklerinde üstün olarak gösterdikleri davranışların çeşitliliği de artar. Bu özelliklerden ilki olan uzun dikkat süresi, neredeyse tüm üstün zekâlılarda bulunan bilişsel bir özelliktir. Dikkatin içinde barındırdığı odaklanma ve odaklanmanın sürdürülmesi özellikleri üstün zekâlı bireylerde akranlarından daha üst düzeydedir. Diğer iki önemli özellik ise görsel ve işitsel bellek kapasitesidir. Duyduklarını ve gördüklerini detaylarıyla hatırlama özellikleri üstün zekâlı çocukları akranlarından ayıran özelliklerdir. Üstün zekâlı çocukların bir diğer bilişsel özelliği, iyi gözlemci olmaları. Gözlemledikleri süreçlerin detaylarını gözlemleyip, gözlemlerini kullanarak sağlıklı kararlar verebilirler. Bir diğer önemli özellik olarak üstün zekâlı çocukların çok özel alanlardaki ilgileri ve derin öğrenmeleri verilebilir. Örneğin, üstün zekâlı bir çocuk uydular, salgın hastalıklar, doğal felaketler ya da bilgisayarlarla ilgili ayrıntılı öğrenmelere sahip olabilir. Bu öğrenmelerinin hızı da üstün zekâlı çocukları akranlarından ayıran bir özelliktir. Çabuk öğrenme ve öğrendiklerini anlamlı şekilde kullanabilme özellikleri, belki de dışarıdan en fazla gözlemlenen özellikleridir. Öğrenmelerinin içinde soyutlamaları ve zihinden işlemleri kolayca yapabilmenin verdiği avantajlar da dışarıdaki gözlemcilerin gözünden kaçmaz.

ÜSTÜN ZEKALILAR DİLİ ETKİLİ KULLANIR
Özellikle ortaokul yıllarında üstün zekâlı öğrencilerin akranlarından daha iyi neden-sonuç ilişkileri kurabildikleri, soyut kavramları daha kolay anlayabildikleri, problem çözme becerilerini daha etkili kullanabildiklerini görmek mümkün. Bir diğer ayırt edici özellik olarak, üstün zekâlı öğrencilerin dili iletişimde daha etkili kullanmaları verilebilir. Çünkü bu öğrencilerin sözcük dağarcığı ve akıl yürütmeyi etkin kullanma düzeyleri akranlarından daha üst düzeydedir.

YARATICI-ÜRETKEN ÜSTÜN ZEKALI ÇOCUKLAR
Bahsettiğim bilişsel özelliklerin dışında üstün zekâlı çocuklar duyuşsal özellikleri ile de tanınır. Yüksek bir benlik algısı ve özgüvenleri risk almayı seven yapıları vardır. Fakat bu özellik daha çok “yaratıcı-üretken üstün zekâlı” çocuklar için geçerlidir. Üstün zekâlılar eğitimi alanında önemli bir araştırmacı olan Joseph Renzulli, iki tür üstün zekâlının varlığından bahseder: Okul-evde üstün zekâlı ve Yaratıcı-üretken üstün zekâlı. Yaratıcı-üretken üstün zekâlıların, sadece akademik başarıları olan ve okulda gerekli beceriler açısından akranlarından üstün olan bireylerden farkı, ortaya toplumsal katkısı olan ya da yenilikçi ve etkileyici ürünlerle sonuçlanan performans gösterebilmeleridir. Dolayısıyla bu grubun duyuşsal özellikler açısından yüksek bir motivasyon, risk alma ve ilgi düzeyine sahip olduğu ifade edilebilir. Üstün zekâlı bireylerin diğer önemli duyuşsal özellikleri, duygusal açısından hassas olmaları ve yüksek düzeyde göreve adanmışlık duygularına sahip olmalarıdır.

MÜKEMMELLİYETÇİLİK ÜSTÜN ZEKAYLA İLİŞKİLİ
Mükemmeliyetçilik duyguları da üstün zekâlı çocukları akranlarından ayırt eder. Fakat burada vurgulanması gereken olumlu mükemmeliyetçiliktir. Olumsuz mükemmeliyetçilik, maksimum performansın ortaya konması için önemli bir önleyici özelliktir. Bu duyuşsal özellikleri özellikle okul çağındaki çocuklarda gözlemlemek mümkündür.

DİĞER İPUCU 'DEMOKRATİK YAKLAŞIM'
Üstün zekâlı çocukların sosyal ilişkileri ve liderlikle ilişkili özellikleri de onları tanımamızı kolaylaştırır. Genellikle demokratik eğilimleri olan çocuklardır ve demokratik kurallar içinde liderlik özellikleri sergilerler. Başkalarının hakları ve sorunları konusunda duyarlıdırlar. Arkadaşlıklarında kronolojik yaşı aynı olan akranlarından ziyade zihinsel yaşı aynı olan kişileri tercih etmektedir. Sıklıkla büyüklerle daha üst düzey konularla (Açlık, Savaş, Yoksulluk vb.) ilgili sohbet etme eğilimindedirler. Bu konuşmalarına eşlik eden çözüm için bir sorumluluk almaya eğilim gösterme özelliği de üstün zekâlı çocukları akranlarından farklılaştıran önemli bir özelliktir.

FARK EDİLİRSE PROFESYONEL YÖNLENDİRME ŞART
Bu bilgiler sadece çocuğunuzla ilgili yüzeysel bir ön değerlendirme sağlar. Sonrasında bu değerlendirmenin daha sistematik, kanıta dayalı ve öğretime veri sağlayacak şekilde yapılması gerekir. Bu durumda profesyonel bir yardım alınması hem çocuğu daha doğru tanımak hem de uygun olan eğitime karar vermek adına destek sağlayacaktır. Üstün zekâlı bir çocuk tanılandıktan sonra okulda, evde ve destek olarak alacağı eğitimde farklılaştırılmış bir yolun uygulanması şart. İlk olarak evde üstün zekâlı çocuğun farklılığının kabul edilmesi ve çocuk olduğunun unutulmaması gerekmektedir. Daha sonra gereksinim duyula eğitimin planlanması için çocukla işbirliği yapılmalıdır.
Özellikle evde ebeveynlerin zenginleştirilmiş ve amaç odaklı olan öğrenme fırsatları sağlaması bu süreçte çok önemlidir. Bir öğrenme fırsatı nasıl zenginleştirilebilir sorusunun cevabı kolay değildir. Fakat çocuğun ilgi duyduğu konularda daha zorlayıcı içerikte kaynaklar almak, ilgi duyulan içerikte uzman olan kişilerle çocuğu bir araya getirmek ve çocuğun ilgi duyduğu içerikle ilgili ürün ortaya koyabilmesi için fırsatlar sağlamak önemli zenginleştirme etkinlikleridir. Zenginleştirme yaparken ilgi duyulan konu ya da içerikle ilgili derinleştirme ya da örnek sayısını arttırarak genişletme yapılabilir. Örneğin deniz canlılarına ilgisi olan bir üstün zekâlı çocuğun öğrenmesini zenginleştirmek için ebeveynler, bir deniz araştırma merkezinin kaynaklarıyla çocuklarını tanıştırabilirler. Dahası deniz canlıları üzerine araştırma yapan bir uzmanı dinleyebilmesi için çocuklarını etkinliklerden haberdar edebilirler. Bu etkinliklerde ana unsurlar amaç yönelimlilik ve çocuk tarafından başlatılmış olmaktır.

ÜSTÜN ZEKALILAR EĞİTİME YÖNLENDİRİLMELİ
Üstün zekâlıların eğitiminde bir diğer önemli eğitim desteği 'hızlandırma' yapmaktır. Yani çocuğun bildiği ve derinleştiği konularla çok zaman geçirmesinden ziyade, bu konularla daha kısa zaman geçirmesini ve artan zamanı yeni içerikleri öğrenerek geçirmesini sağlamak esastır. Dolayısıyla bilinen konularla ilgili kaynakları ya da içerikleri tekrar tekrar evde ele almaktansa, yeni ve ilgi çekici diğer konulara zaman ayırmak önemli bir stratejidir. Ebeveynlerin üstün zekâlı çocuklarına 'öğrenme stratejileri' konusunda rol model olmaları da hem hızlandırma hem de zenginleştirmenin etkililiğini arttıracaktır. Örneğin, 'kitap nasıl okunur?', 'nasıl not alınır?', 'gerekli kaynaklara nasıl ulaşılır?' gibi durumlara ilişkin ebeveynlerin rol model olması ve çocuklarına bu sorulara yönelik stratejilerin etkili kullanımını göstermesi de önemli bir öğrenme avantajı sağlayacaktır. Üstün zekâlı öğrencilerin hem kendilerine benzer hem de benzer olmayan akranlarıyla zaman geçirmesi sosyo-duygusal uyumları için önemlidir. Kendine benzer akranlarıyla zaman geçirdiğinde oluşan benlik algısındaki düşüş, benzemeyen akranlarıyla bir arada olmasıyla uygun düzeyde tutulabilmektedir. Dolayısıyla üstün zekâlılar eğitiminde önemli olan 'zenginleştirme', 'hızlandırma' ve 'homojen gruplama' stratejilerinden faydalanırken ebeveynlerin sosyo-duygusal gelişim ve topluma uyum parametrelerini unutmamaları gerekir.

PROF. DR. MUSTAFA SERDAR KÖKSAL KİMDİR?
Dr. Köksal, lisans ve yüksek lisans eğitimini ortaöğretim fen ve matematik eğitimi alanında tamamladı. Doktora eğitimini ODTÜ’de “üstün zekâlı öğrencilere fen bilimleri eğitimi” üzerine yaptı. Doktora sonrasında Florida Devlet Üniversitesinde doktora sonrası araştırmalar yürüttü. Dr. Köksal, çeşitli zekâ testleri, dikkat testleri, algı testleri, akademik alan testleri ve informal değerlendirme uygulama deneyimine (10 yıl) sahiptir. Dr. Köksal, bir uluslararası kongrede çağrılı konuşmacı birinde ise panel başkanı olarak görev aldı. Dr. Köksal uluslararası 51, ulusal 30 olmak üzere 81 makale, 1 uluslararası kitap, 5 ulusal kitap bölümü ve 27 uluslararası bildiri üretti. Ayrıca 2 TÜBİTAK, 3 BAP projesinde aktif olarak görev aldı. Dr. Köksal, 2020 yılı Hacettepe Üniversitesi Bilim Ödülünü, 2021 yılı BAGEP Bilim Akademisi Ödülünü aldı. Dr. Köksal, Hacettepe Üniversitesi, Özel Eğitim Bölümünde, Özel Yetenekliler Eğitimi Anabilim Dalında, üstün zekâlı çocukların eğitiminde tanılama ve öğretim odaklı çalışmalar yapmaya devam ediyor.