Şeri ve örfi hukuk nedir, ne anlama gelir? Osmanlıda şeri ve örfi davalara kim bakar?

Osmanlıların, aldığı hukuki mirası hiçbir değişikliğe uğratmadan uyguladıklarını da düşünmek mümkün değildir.

 Şeri ve Örfi Hukuk Nedir?

 Altı asırlık uzun bir süreç içinde, miras olarak alınan bu hukuki yapıda gerekli ilaveler ve değişiklikler yapıldı. Bir devletin hukuk sistemini ve hukuki yapısını ortaya koyabilmek için önce, o hukuk sisteminin temelini oluşturan hukuki mevzuatı ve tüm bunların uygulama örneklerini ifade eden mahkeme kararlarını da incelemek gerekir. Osmanlı hukuk mevzuatı iki bölümden oluşur. Bunlardan birisi, doğrudan doğruya Sünnet, Kur’an, icma ve kıyasa dayanan ve fıkıh kitaplarında da tedvin edilmiş olan normlardır. Bunlara, şer’î hükümler, şer’î hukuk ya da şer-i şerif ismi verilir.

 Osmanlı hukuk mevzuatının diğer bölümünü ise, örfî hukuk mevzuatı oluşturur. Osmanlı hukukunda örfî hukuk denildiği zaman, sadece adet hukuku değil, şer’î hükümlerin de kanun içinde tedvini de dahil olmak üzere, padişaha tanınan sınırlı yasama yetkisi, uzman hukukçuların fetvalarına ve içtihadlarına da başvurularak ortaya konan hukuki hükümler akla gelir. Bunların kaynakları ise, başta örf adet kuralları olmak üzere İslam hukukunun çoğunlukla tali ve asli kaynaklarıdır.

 Örfî hukuk, şer’î hükümlere aykırı olamaz. Aykırı olduğu zaman ise genellikle muteber sayılmaz. Örfî hukukun düzenlediği idare hukuku, toprak hukuku, askeri hukuk ve vergi hukuku konularında daha ziyade mahalli örf-adet kuralları geçerli olduğu için örfî hukukun adet hukuku ile eş anlamlı tutulduğu zamanlar da olmuştur. Aslında örfî hukuk, kaynaklarından birisi de padişahın sınırlı yasama yetkisini kullanma sonucu ortaya çıkan ve adet hukuku olan hukuki esaslardır. Osmanlı padişahlarının münferit kanunları ve fermanlarıyla yapılan bu düzenlemeler zaman içinde önemli bir yere ulaşınca, oluş şekline bakılarak kendi içinde bir bütün olarak değerlendirilir.

 Osmanlıda Şeri ve Örfi Davalara Kim Bakar?

 Osmanlı Devleti’nde adalet işlerine Cemaat mahkemeleri, Şer-i mahkemeler, Konsolosluk mahkemeleri ve 19. yüzyıldan itibaren Batılı tarzda görev yapan mahkemeler tarafından yürütülüyordu. Davalara ise kadı bakardı. Osmanlı Devleti’nde hukuk sistemi iki kısma ayrılırdı. Şer-i Hukuk, İslam dinine göre düzenlenmiş olan kanunlardır. Kaynağı ise, Kur’an, icma, sünnet ve kıyastır. Bu konuda din ve yasama işlerini ise, padişah adına Şeyhülislam’a yürütür. Ama şeyhülislam’ın yargılama yetkisi bulunmuyordu.

 Yasama ve yürütme ise, fetvalarla sağlanırdı. Bu hukuk sisteminin temeli ise, İslamiyet’in Hanefi mezhebine dayandırılıyordu. Kazasker ve kadılar adli işlerden sorumlu olarak görevliydiler. Şer’i hukukun düzenli bir şekilde işleyişini sağlayan en önemli kurum ise, Kazaskerliktir. Kazasker, Osmanlı yargı sistemini meydana getiren kadıların terfi ve tayin işlerini yapmakla görevliydi. “İstanbul Efendisi” şeklinde bilinen İstanbul Kadısı, Osmanlı sınırları içinde bulunan en yüksek rütbeli yargıça denirdi.

 Osmanlı Devletinde örfi ve şer'i bütün meseleler Şer'î Mahkemelerde çözümlenirdi. Eyalet, kaza ve sancaklardaki mahkemelerde ise, “hakim” olarak “Kadı” bulunurdu. Kadılar ise, doğrudan Kazaskere bağlı olarak görev yapıyordu. Kadılar, devletten maaş almaz. Kadılar sadece davalardan aldıkları harçlarla geçimlerini sağlarlardı. Osmanlı’da ise, Mahkemeler herkese açıktı. Kadı’nın verdiği kararlardan şüphe duyan kişiler ise, üst mahkeme olarak Divan-ı Hümayun’a başvurabilirlerdi. Bu hukuk sistemleri günümüzdeki hukuk sisteminin temellerini oluşturmuştur.