Özel gereksinimi olan çocukların anne - babaları için ipuçları

Eğitimde yaşanacak kesintiler, özel gereksinimi olan çocukların uygun davranışları kazanma sürelerinde gecikmeye ve problemli davranış sergileme sıklığında artmaya neden olabileceğinden, özel gereksinimi olan çocukların anne-babalarının büyük bir kısmı yarıyıl tatilini dinlenme fırsatından ziyade, eğitimde kesinti olarak görüp bu kesintiyi azaltmaya yönelik planlamalar yaparlar. Tatil boyunca okul dışı eğitim ve terapi hizmetlerinden yararlanmaya devam etseler de özel gereksinimi olan çocuklar yarıyıl tatili sonrası okula dönüş ve uyum sürecinde tipik gelişen akranlarına kıyasla daha fazla güçlük çekebilir, ek düzenlemelere gereksinim duyabilirler. Çocukların okula dönüş sürecini olabildiğince sorunsuz bir şekilde yönetebilmek ve yumuşak bir geçiş yapabilmelerini sağlamak amacıyla anne-babalara birkaç ipucu verilebilir:

ÇOCUĞU GEÇİŞE HAZIRLAYIN
Tatil sonrası okula dönüş, bir “geçiş” sürecidir ve çocuğun bu geçişe hazırlanması önemlidir. Geçişe hazırlığın amacı, geçiş öncesinde çocuğu kendinden neler beklendiği konusunda bilgilendirmek, tahmin edilebilirliği artırmak ve bu sayede çocuğun sergileyebileceği olası problem davranışları önlemektir. Gelişim ve iletişim özelliklerine bağlı olarak çocuğu geçişe hazırlamak için kullanılabilecek yollar farklılaşabilir. Çocukla, okulun ne zaman başlayacağı ve okula nasıl hazırlık yapacağı hakkında bir konuşma yapılabileceği gibi, çocuğun öğretmenine, arkadaşlarına ve okuldaki bir gününe ait fotoğraflara bakılarak üzerinde sohbet edilebilir. Okulun farklı ortamlarını, okul çalışanlarını ve okuldaki etkinlikleri gösteren bir video izletilebilir ya da tatil sonrası okula dönecek bir çocuğu konu alan sosyal öykü yazılıp okunabilir. Tatilin son günlerinde, takvim üzerindeki günler çizilerek okulun başlaması için geri kalan günler sayılabilir.

RUTİNLERDE DEĞİŞİKLİĞE GİDİN
Gün içindeki işlerin belli bir zamanda ve/veya belli bir sırayla gerçekleşmesine “rutin” adı verilir. Özel gereksinimi olan çocuklar rutinlere sıkı sıkıya bağlı kalsalar da okul zamanı ile tatil zamanı izlenen rutinler genellikle farklılaşabilmekte, uyuma-uyanma saatleri, öğün sayıları ve serbest zaman etkinliklerinin içeriği değişiklik gösterebilir. Tatil boyunca geç uyuyup geç uyanan, öğün sayısı artan ya da azalan, zamanının büyük bir kısmını televizyon izleme ve telefonla oynama gibi yapılandırılmamış etkinliklerle geçiren çocuk, okula yeniden başlama konusunda isteksiz davranabilir. Yaşanabilecek sorunları en aza indirgemek amacıyla, okul açılmadan en az iki gün önce çocuğun okul zamanındaki rutinlerine geri dönmesi; erken yatıp zamanında kalkması, öğünlerini zamanında tüketmesi ve yapılandırılmış etkinliklere daha fazla zaman ayırması sağlanabilir.

OKUL HAZIRLIĞI YAPIN
Sistematik olarak okul hazırlığı yapmak, okula dönüşü kolaylaştıracak yollardan bir diğeridir. Okul başlamadan birkaç gün önce çocuğun tatilde tamamladığı ödevleri ve etkinlikleri dosyalamasına, öğretmeni ve arkadaşları ile paylaşacağı tatil fotoğraflarını ya da videolarını seçmesine, okul çantasını yerleştirmesine ve okul kıyafetlerini hazır hale getirmesine yardımcı olunabilir. Eğer mümkünse, çocuğun öğretmeni ve sınıf arkadaşlarıyla sesli ya da görüntülü görüşme yaparak onlarla duygularını paylaşması için fırsat yaratılabilir. Ayrıca öğretmeni ile görüşülerek çocuğun hoşlandığı bir oyuncağı, kitabı ya da yiyeceği okula götürüp arkadaşları ile paylaşması için planlama yapılabilir.

İLK GÜN\ HAFTA ÇİZELGESİ OLUŞTURUN
Özel gereksinimi olan çocuklar çoğunlukla aynılığı koruma eğiliminde olduğundan, etkinlik ya da ortam değişikliklerinin tahmin edilebilir bir şekilde gerçekleşmesine gereksinim duyarlar. Çocukların gereksinim duydukları bu tahmin edilebilirliği sağlamak içinse genellikle bir güne ya da haftaya ait programı gösteren resimli ya da yazılı çizelgeler kullanılır. Tatil sonrası okula uyum sürecini hızlandırmak amacıyla da bu tür, kolaylaştırıcı çizelgelerden yararlanılabilir. Çocuğun kaçta uyanacağını ve kahvaltı edeceğini, okula ne zaman ve nasıl gideceğini, okulda hangi etkinliklerin hangi sırayla gerçekleşeceğini, okuldan kimin ve ne zaman alacağını, evdeki zamanını nasıl geçireceğini ve ne zaman yatacağını gösteren bir çizelge hazırlanabilir. Bu çizelgede; çocuğun yerine getireceği eylemler ile bu eylemlerin gerçekleşeceği saatleri gösteren görseller (resim, çizim, fotoğraf gibi) ya da yazılar olması, ayrıca çocuğun tamamladığı etkinliği işaretleyebileceği kutucukların bulunması, çizelgenin kullanımını kolaylaştırır. Çizelge hazırlandıktan sonra çocuğa, her sabah çizelgeyi gözden geçirmesi, çizelgeyi takip etmesi ve tamamlanan etkinliği çizelge üzerinde işaretlemesi öğretilebilir.

İLK GÜNÜ ESNEK ŞEKİLDE PLANLAYIN
Okula dönüş için ne kadar planlama yapılırsa yapılsın, okulun ilk günü beklenmeyen gelişmeler söz konusu olabilir. Çocuğun; okula gitmeye direnebileceği, okula gidiş güzergahını ya da şeklini (örnek, okul servisi, otobüs, vb.) reddedebileceği, okula girmemek için problem davranışlar sergileyebileceği, okul önündeki ya da içindeki vedalaşma süresinin uzayabileceği ya da okulda kalma süresinin kısa olabileceği gibi durumlar göz önünde bulundurulmalıdır. Bu durumlar dikkate alınarak okulun ilk günü; okul için acele etmeden hazırlanma, mümkünse okula servis ya da toplu taşıma aracı yerine özel araç ile gitme ya da serviste çocuğa eşlik etme, sevilen bir arkadaş ile okula gitme, bir süre okulda bekleme, gecikme ya da erken çıkma durumlarına karşı işvereninden/amirinden izin alma, eş, akraba ya da arkadaş gibi yardımcı olabilecek kişilerden okulda bekleme ya da çocuğu okuldan erken alma konusunda yardım isteme gibi planlamalar yapılabilir ve bu planlamaların esnek olmasına dikkat edilebilir.

PROF. DR. ŞERİFE YÜZESOY ÖZKAN KİMDİR?
Eskişehir’de doğdu ve ilköğrenimini Eskişehir’de tamamladı. 1995’te Bursa Sağlık Meslek Lisesinden dereceyle mezun oldu ve dört yıl süreyle Sağlık Bakanlığı bünyesinde hemşire olarak görev yaptı. Anadolu Üniversitesi Özel Eğitim Bölümü Zihin Engelliler Öğretmenliği Programı’ndan her biri dereceyle 1999’da lisans, 2002’de yüksek lisans ve 2007’de doktora derecelerini aldı. 1999-2007 yılları arasında mezun olduğu bölümde araştırma ve öğretim görevlisi olarak çalışmış, 2007-2011 yılları arasında aynı bölümde Bölüm Başkan Yardımcılığı görevi yaptı. 2007’de yardımcı doçent, 2014’te doçent, 2020’de profesör unvanını aldı. 2014-2018 yılları arasında Anadolu Üniversitesi Engelli Öğrenciler Birimi Müdür Yardımcılığı ve Müdür Vekilliği görevlerini yürüttü. Erasmus öğretim elemanı değişimi kapsamında University of Cologne’de bulunmuş, bir yıl süreyle University of North Carolina Frank Porter Graham Child Development Institute’da misafir araştırmacı olarak görev yaptı. Beş yüksek lisans ve dört doktora tezine danışmanlık yapmış olan Dr. Yücesoy-Özkan’ın ulusal ve uluslararası dergilerde yayımlanmış 30’un üzerinde makalesi, üç kitabı, bir çeviri ve bir kitap editörlüğü, iki uluslararası kitap bölümü, 40’a yakın ulusal kitap bölümü ile ulusal ve uluslararası konferanslarda sunulan 70’in üzerinde bildirisi bulunuyor. Uluslararası üç dergide editörlük görevi yürüten Özkan, ulusal ve uluslararası çok sayıda dergiye hakemlik yapıyor. Özkan’ın, proje yarışmalarında biri ikincilik, ikisi mansiyon olmak üzere üç proje yarışması ödülü, makale performans ödülleri, AR-GE ve İnovasyonda Kadın Zirvesi 2020 Ödülü bulunuyor. Ayrıca, The Society for the Advancement of Behavior Analysis tarafından verilen 2021 yılı Uluslararası Gelişim Hibesi’ni almaya hak kazanan ilk Türk araştırmacı oldu. 2021 yılından bu yana Eskişehir Osmangazi Üniversitesi’nde görev yapan Dr. Yücesoy - Özkan, iki kız annesi ve ayrıca halen Anadolu Üniversitesi Sosyoloji bölümü lisans öğrencisidir.