Orhan Veli

 ORHAN VELİ FOTOĞRAFLARI İÇİN TIKLAYIN

Orhan Veli ilk şiirlerini yayımlamaya başladığı sıralarda Türk şiirinde birbiriyle çekişen başlıca üç eğilim ayırt ediliyordu. Yahya Kemal ve Ahmed Haşim’e bağlanan Necip Fazıl Kısakürek, Ahmet Hamdi Tanpınar, Ahmet Muhip Dıranas gibi saf şiirciler estetik açıdan simgeci ve biçimci bir şiirin peşindeydiler. Kemalist ulusçuluk anlayışına bağlanan ve folklorik malzemeye öncelik veren Ahmet Kutsi Tecer, Ömer Bedrettin Uşaklı, Orhan Şaik Gökyay gibi şairler ikinci bir eğilimi temsil etmekteydi. Üçüncü eğilim Názım Hikmet’in başını çektiği siyasal-toplumsal öğeyi öne çıkaran serbest nazımcı şiirdi. Bunların yanı sıra Ercüment Behzat Lav ve Mümtaz Zeki Taşkın gibi şairler fütürizm, dadaizm gibi Batılı akımların etkisiyle serbest bir şiir kurmaya çalışıyorlardı. Orhan Veli ve arkadaşlarının şiiri bir bakıma 1920’lerin sonlarında Názım Hikmet ve Ercüment Behzat tarafından başlatılan yenileşme çabalarının bir uzantısı niteliğindedir.

Hece ölçüsüyle yazdığı ilk şiirlerinin ardından Orhan Veli "eskiye ait olan her şeye" karşı yeni bir şiire yöneldi. Bu anlayışla yazdığı "Kitabe-i Seng-i Mezar" (Hiçbir şeyden çekmedi dünyada / Nasırdan çektiği kadar) gibi aykırı örnekler tepkiyle karşılandı ve uzun süre tartışıldı. Orhan Veli zevksizliği yaygınlaştırmakla, şiiri bir espri düzeyine indirgemekle suçlanıyordu. Ama etkisi şaşırtıcıydı. Çünkü şiir hiçbir dönemde yaşanan hayatla bu derece iç içe girmemişti. Söz varlığı halkın konuştuğu gündelik dilin öğelerinden oluşuyordu. Bu şiirlere 1940’ların Türkiye’sinde yaşanan hayatın acısı, hüznü sinmişti. Ama insanlara bu acılara karşı koymalarını sağlayan, bu acılara rağmen varolmayı sürdüren yaşama sevincini de içeriyordu.

Orhan Veli’nin şiirinde toplumsal, hatta sınıfsal bir yönelim her zaman var olmuştur: şiir "müreffeh sınıfların" temsilcisi olamaz. Onun ilgisi alt ve orta tabakalardan şehirli insanlara yönelmiştir. Ama bu ilgi onların politik olarak savunuculuğunu yapmak anlamına gelmez: "Mesele bir sınıfın ihtiyaçlarının müdafaasını yapmak olmayıp sadece zevkini aramak, bulmak ve sanata hákim kılmaktır." Onda asıl yeni olan halkın zevkini bir ortalama kabul ederek, yeni bir duyarlılık, yeni bir eda yakalamasıdır. Halktan kişiler (Montör Sabri, Süleyman Efendi, sucu, lağımcı) eskiden olmadığı biçimde bir yalınlık ve inandırıcılıkla şiire girer (Tüfeğini depoya koydular / Esvabını başkasına verdiler, / Artık ne torbasında ekmek kırıntıları, / Ne matarasında dudaklarının izi). Bu şiirde aşk bile değişik bir edayla ifade edilir (Sessiz sedasız mı olacaktım böyle?/ Çok sevdiğim salatayı bile / Aramaz mı olacaktım?/ Ben böyle mi olacaktım?). Daha sonra "Şoförün Karısı", "Söz", "Eski Karım", "Dedikodu" gibi şiirlerde aşk, toplumsal hayat içinde erotik boyutu vurgulanarak bir gönül ilişkisi biçiminde sunulur (Kim görmüş, ama kim / Eleni’yi öptüğümü, / Yüksekkaldırım’da güpegündüz). Çocuksu bir şaşkınlık ve hayranlıkla birleşen yaşama sevinci, daha çok anlık bir duygu olarak belirir (Deli eder insanı bu dünya, / Bu gece, bu yıldızlar, bu koku, / Bu tepeden tırnağa çiçek açmış ağaç). Yaşama sevinci bazen bir bardak çayır renginde, bazen denizden esen rüzgárın, yosunların kokusundadır. Yalnızlık, hüzün, iç sıkıntısı ironiyle, abartıyla yabancılaştırılmaya, dışsallaştırılmaya çalışılır. "Istanbul’da Boğaziçi’nde / Bir fakir Orhan Veli’yim, / Veli’nin oğluyum / Tarifsiz kederler içinde" gibi kendini açıkça ortaya koyduğu durumlarda bile kişisel bir ağrının söz konusu olup olmadığı belirsiz kalır. Sonsuzluk duygusu ve özgürlük düşüncesini işlediği "Gün Olur", "Hürriyete Doğru" gibi şiirleri Garip çizgisinden en çok uzaklaştığı şiirlerdir (Gün olur, başıma kadar mavi / Gün olur, başıma kadar güneş; / Gün olur, deli gibi...).

Orhan Veli’nin şiirinde ilk dönemlerden beri var olan toplumsal içeriğin, giderek toplumsal eleştiriye evrildiği gözlenir. Bu eğilim özellikle Ikinci Dünya Savaşı sonrasında çok partili hayata geçildikten sonra belirginleşir. Ikinci Dünya Savaşı’nın sıkıntılarını dile getiren "Festival" adlı şiirden sonra 1946’da yayımlanan Destan Gibi adlı kitabında yoğun bir toplumsal içerik göze çarpar (Insanlar hayat mücadelesinde / Adamlar kadınlar, çocuklar). Yenisi’nde (1947) yer alan "Içinde" adlı şiir çarpıcı "yokluk içinde" dizesiyle sona erer. "Cımbızlı Şiir"de ise toplumsal yapının çarpıklığını dolaylı olarak eleştirir (Bir elinde cımbız, / Bir elinde ayna, / Umurunda mı dünya). Istanbul’u toplumsal hayatıyla yansıttığı "Galata Köprüsü" (Ama hepiniz, hepiniz... / Hepiniz geçim derdinde), "Istanbul’u Dinliyorum" (Çekiç sesleri geliyor doklardan, / Güzelim bahar rüzgárında ter kokuları) gibi şiirlerinde de aynı toplumsal içeriğe rastlanır. 1 ocak 1949’da yayımlamaya başladığı Yaprak’la birlikte Orhan Veli’nin şiirindeki toplumsal eleştiri dozu artar (Kelle fiyatına hürriyet, / Esirlik bedava; / Bedava yaşıyoruz bedava.), "Kuyruklu Şiir", "Sizin Için" gibi şiirlerde de bu durum belirgindir.

GARÄ°P AKIMI

Garip Akımı, ÅŸiirde "eskiye ait olan her ÅŸeyin, her ÅŸeyden önce de ÅŸairaneliÄŸin karşısında" oldu. Orhan Veli Kanık, Oktay Rıfat, Melih Cevdet Anday, ölçüsüz, kafiyesiz, ÅŸairanelikten uzak ÅŸiirlerini Garip’te bir araya getirdiler.Â"Åžiirin demokratikleÅŸmesi" hareketi olarak da görülen bu anlayış kısa zamanda yaygınlaÅŸtı. Günlük konuÅŸma dilinin yalınlığıyla günlük sorunları ÅŸakacı bir üslupla ele alan bu ÅŸiir anlayışı dönemin ünlü ÅŸairlerini etkileyecektir.

Garip ÅŸiiri kafiyesizdir. Garipçilere göre kafiye, ilk insanın ikinci satırı akılda tutmak için baÅŸvurduÄŸu ilkel bir yoldur.ÂTeÅŸbih, istiare, mecaz ve mübalaÄŸa gibi sanatlar gereksizdir. Åžiir söz söyleme sanatıdır; çeÅŸitli evrelerden geçmiÅŸtir; basit, yalındır; günlük, alelade konuÅŸmadan da farklı yanları vardır.

Hece olsun, aruz olsun her iki ölçü de gereksizdir. Bu ÅŸiirler hiçbir ölçüye ve hiçbir ekole baÄŸlı deÄŸildir. "Hudutları" yoktur. Duygudan çok akla dayandığından, "Eskiye ait olan her ÅŸeyin, her ÅŸeyden evvel de ÅŸairaneliÄŸin aleyhinde bulunmak lazımdır" derler. Geleneksel ÅŸiiri, yani nazım çerçevesinde kalan ÅŸiiri temelinden deÄŸiÅŸtirmek gerektiÄŸini savunurlar. Yeni bir zevk yaratılmalıdır. Bunu ancak yeni bir yolla, yeni vasıtalarla yaratmak mümkündür. Bu yeni ÅŸiir, müzikten, resimden ve öteki sanatlardan yararlanmamalıdır. Bütün bu ve benzeri görüşler, Garip’in çoÄŸunlukla "yıkıcı" bir ÅŸiir akımı olduÄŸunu gösterir. Bu niteliÄŸiyle bir noktada Názım Hikmet ÅŸiiriyle birleÅŸtiÄŸi söylenebilir. Garip ÅŸiiri iÅŸlevini "yıkıcı", ve "yapıcı" olmak üzere iki noktada gerçekleÅŸtirir. BaÅŸlangıçta birinci iÅŸlevini yerine getirir; hep yıkıcı olur. Åžiirden söz sanatlarını, imgeyi, ÅŸairaneliÄŸi, eski kelimeleri, heceyi, aruzu atar. Eluard’ın tanımına uyan "kafa ile okunmak..."Âüzere yazılan ÅŸiirden yana olur. Bunları azınlık deÄŸil, büyük çoÄŸunluk olan halk okumalı, ÅŸiirler onların zevkine seslenmelidir, derler. Tepkiyle, dahası alayla karşılandıklarında Orhan Veli şöyle karşılık verir: " ...biz, gerçek ÅŸiirin ölçüsünü arıyoruz. Vezin yok, kafiye yok, teÅŸbih yok, istiare yok, demek ki ÅŸiir yok diyenin deÄŸil; vezin var, kafiye var, mecaz var, mübalaÄŸa var, teÅŸbih var, hepsi var, hepsi var, fakat ÅŸiir nerede, diyecek olanın ölçüsünü. Sonra da ÅŸunu ekler: "Vezinsiz ÅŸiir olamayacağını iddia eden münevverlerimizin çoÄŸu vezinden anlamadıkları için bu tecrübeyi kolayca yapabilirler." Garip’in çıkışıyla bu tepkiler çoÄŸalırken, bir yandan da yeni destekler kazanılır. Özellikle Nurullah Ataç, bu akımı yaygınlaÅŸtıran ve benimsetenlerin başında gelir.

Garip akımının şairleri etkilemesi Ikinci Yeni’ye kadar sürer. Bu süre içinde (1940-1955) "yalınlık", "sıradanlık" şiirin ölçüsü haline gelir. "Fıkra-şiir" ler, her yeri doldurur. Bu durum, Garip şiirinin sonunu hazırlar. Her sonun yeni bir başlangıcı olduğu gibi, Garip’in sonu da Ikinci Yeni’yi ortaya çıkarır.

GENÇ ŞAİRDEN BEKLENEN İÇİN TIKLAYIN