Kopuz nedir, neyden yapılır? Kopuz ne için kullanılınır?
Güncelleme Tarihi:
Türklerin milli çalgısı olan Kopuz, hakkında ilk bilgiler Çince, Uygurca ve Divanü Lugati't-Türk'ün yazdığı metinlerden gelmektedir. Türk müziğinin erken döneminde Hunlar, Göktürkler, Uygurlar olmak üzere siyasi ve kültürel bağları olan diğer milletler arasında sevilen bir çalgıdır. Peki, Kopuz nedir? İşte, merak edilen tüm detaylar.
Kopuz, tüm Türk müzikleri, sanat ve kültürel düzey arasında önemli bir yere sahiptir. Bağlamanın atası olarak bilinir.
Kopuz, organilojide "kısa boyunlu bir lavta" olarak sınıflandırılır. Orta Asya'da eski zamanlardan beri "müzik aleti" anlamında kullanılan "kopuz" terimi, günümüz Türk dillerinde komis, kobuz, kobiz, kubuz ve homis gibi çeşitli varyantlarda karşımıza çıkmaktadır. Türklerin var oluşundan bu yana onlarla bütünleşmiş bir çalgıdır. Farklı derecelerde benzerlik gösteren çeşitli araçlara atıfta bulunur. Orta Çağ'da İran ve çevresinde rebab ya da rûd olarak bilinen bir çalgı, en geç 9. yüzyılda Osmanlı saray müziğinde kopuz adıyla kullanılmaya başlanmıştır.
Türk kopuz ve bağlama, görünüş ve ses bakımından birbirine benzer. Türklerin en eski milli çalgısı olarak kabul edilir. Yazılı ve basılı kaynaklarda Türkçe kopuz prototipinin yapısal değişikliklere uğradığı ve zaman içinde farklı coğrafi alanlara yayılarak çeşitlerinin ortaya çıkmıştır. Kökleri, Orta Asya'dan Kafkasya'ya, Anadolu'ya, Balkanlar'a ve hatta Avrupa'ya kadar uzanmaktadır. Farklı isimlerle anıldığı tespit edilen çalgılar, şekil ve içerik olarak aynı özelliklere sahip değildir.
Kopuz Neyden Yapılır?
1525 yılındaki saray harcamalarına ilişkin belgelerden Kanunî Sultan Süleyman döneminde en popüler enstrüman haline geldiği anlaşılmaktadır. Birkaç Hint-Moğol minyatüründe rastladığımız ve Çinlilerin huoposu diye yazdığı bu çalgı armut biçimlidir, uzun boyunlu ve yüzü yarı hayvan derisi, yarısı tahtadan imal edilmektedir. Birçok İran minyatüründe ve Selçuk kabartmalarında tasvir edilmiştir ve İran minyatürlerinin bazılarında çok büyük boyutta gösterilmiştir.
Evliya Çelebi, kopuzu "üç tarli" (üç telli) olarak yazsa da, bu çalgının minyatürlerde görülen her iki modelinde de dört çift tel görülmektedir. Perdesiz boyunlu kopuz, tanburda kullanılana benzer sert bir mızrapla çalınmaktadır. Kopuz "kısa boyunlu bir lavta" olarak sınıflandırılmasına rağmen, boynu udunkinden oldukça uzundur. Bu anlamda daha sonraki dönemlerin Türk lavtasını andırıyordu diyebiliriz. Türk kopuz çalgısı 6 bölümden oluşmaktadır. Bunlar;
Kase: 11cm. 12 cm genişliğinde. Derin, boğaz dar olmalıdır,
Sap: Boğaz ile üst eşik arası 29 cm olmalıdır,
Örtü: Sık ve paralel damarlı olmalı ve ısıtılarak döşenmelidir,
Helezonlar: Konik şekil yapılmalı akordu kaçırmamalıdır,
Perdeler: Olta, galvanizli tel ve mumlu ipten yapılabilir,
Teller: Günümüz çelik, altıgen telleri kullanılmalıdır.
Kopuz Ne İçin Kullanılır?
Kopuzun kökeni, yayılma alanı ve çevresinde oluşan kültürel birikimin tespitine yönelik yapılan çalışmalarda, çalgının tarihsel süreç içerisindeki varlığının ancak bin yıllara kadar dayandığı görülmektedir. Kaynaklara göre kopuz kelimesinin çalgı adı olarak kullanıldığı bilinen en eski metin Uygur dönemine aittir. Türk topluluklarında kopuzun Dede Korkut tarafından icat edildiğine ve kutsal bir çalgı olduğuna dair bir inanış vardır. 17. yüzyıldan sonra Türk toplumlarında kopuza eskisi kadar önem verilmemiştir. Aslında bu enstrüman literatürümüze dahil edilmemiştir. Bugün hala Kafkasya bölgesinde yaşayan Türkler arasında kullanılmaktadır.
Anadolu Selçukluları arasında çeşitli kaynaklarda bir çalgı aletinin olduğu bilinmektedir. Osmanlı döneminde popüler bir çalgıdır. Üç, dört ya da beş telli olarak değişiklik gösterir. Kırgızların bugün kullandıkları kopuz daha çok kemana benzemektedir. Tutulma ve çalışma şekli kemençeyi andırır. Topuzun üzerine at kılından yapılmış iki kiriş gerilir ve sap kısmına metalik ziller takılır. Enstrüman çalındığında, bu ziller ayırt edici bir ses çıkarır.