Kayaç döngüsü nedir ve nasıl gerçekleşir? Kayaç döngüsü aşamaları ve örnekleri

Yeryüzünde var olan kayaçların bir döngü içinde olduğu bilinmektedir. Bu kayaçlar türlerine göre farklı işlemlerden geçerek başka bir şekle sahip olmaktadırlar. Ancak bu döngünün süresi oldukça uzun zaman dilimlerinde gerçekleşmektedir. Bu süreç içerisinde kimyasal ve fiziksel aşınma, çözünme gibi pek çok faktör rol oymamaktadır.

 Kayaç Döngüsü Nedir ve Aşamaları Nelerdir?

 Yer kabuğunu meydana getirmekte olan üç tane temel kayaç türü bulunmaktadır. Bu kayaç türleri tortul, başkalaşım ve magmatik kayaç olarak adlandırılmaktadır. Bu kayaçların günümüze kadar birçok değişiklik yaşadığı ortaya konmaktadır. Bundan dolayı kayaçlar devamlı olarak birbirleri ile dönüşüm içinde olmaktadır. Magmatik kayaçların bir kısmı hem sıcaklık hem de basınç ile matemorfik kayaçlara dönüşmektedir. Bir kısmı ise hem fiziksel hem de kimyasal ayrışmaya uğrayarak sonrada birleşerek tortul kayaçlara dönüşmektedir. Kısaca kayaç döngüsü, magmatik, tortul ve başkalaşım kayaçların birbirine dönüşmesi şeklinde açıklanmaktadır. Döngü içinde soğuma ve katılaşma, ayrışma ve aşınma, sıkışma ve çimentolaşma gibi değişimler olmaktadır.

 Ancak yer kabuğunu meydana getiren tüm kayaçlar kökenini magmadan almaktadır. Magmanın soğuması sonucu en başta magmatik kayaçlar meydana gelmektedir. Magmatik kayaçlar çözünmeye ve ayrışmaya uğrayarak ayrı boyutlarda materyaller oluşmaktadır. Bu materyallerin çukurluk yerlerde üst üste tortullanma ve çimentolaşma yaşaması ile tortul kayaçlar ortaya çıkmaktadır. Son olarak magmatik ile tortul kayaçlar hem yüksek basına hem de yüksek sıcaklığa maruz kalmaktadır. Bunun sonucunda mineral ve yapılarında değişim meydana gelir. Bu değişim sonucu başkalaşım kayaçlar oluşmaktadır.

 Gözenekli ya da Boşluklu Yapı

 Gözenekliliği çok olan kayaçlar, aşındırma ve süreçlerine karşı dayanıksız olmaktadır. Hem gözenekler hem de boşluklar boyunca kayacın iç kısmına hakim olan aşındırma ile süreçleri vardır. Bunun sonucunda kayaçta parçalanma meydana gelmektedir. Yalnızca birbirleri ile ilişkili olan gözeneklerin durumu farklı etkenlere bağlı olarak değişmektedir. Örnek olarak tortul kayaçlarda gözeneklilik kayacı oluşturan unsurların şekline, düzenine, elenme derecelerine göre değişebilmektedir. Ayrıca kayaçtaki erime boşlukları ve kırılmalar neticesinde oluşan çatlak yarık gibi boşluklar içermesine bağlı olarak da değişmektedir.

 Tabakalı ve Şistli Yapı

 Şistleşme ile tabakalaşma yüzezleri aşındırma etmenleri ve süreçlerine karşı kayacın dayanıksız kısmını teşkil etmektedir. Böyle yerlere kolaylıkla giren aşındırma etmenleri kayacın parçalanmasına neden olmaktadır.

 Erime Özelliği

 Kalker, kaya tuzu ve jips gibi bazı kayaçlar suda erimektedir. Suyun asitli olması erimeyi şiddetlendirmektedir. Kalker ile jips benzeri eriyebilen kayaçlar üstünde, erime neticesinde oluşan ve karst topografyası ismi verilen özel bir topografya şekli oluşmaktadır. Bu topografya lapya, obruk, dolin, uvala ve polye gibi karstik şekiller meydana getirmektedir.

 Unsur Çeşitliliği

 Bir kayacı oluşturan unsurlar, hem fiziksel hem de kimyasal özellikleri açısından ne kadar çeşitli olursa aşınmaya karşı o kadar dayanıksız olmaktadır. Dayanıksız unsurlardaki kolay tahrip olma özelliği ise kayacın parçalanmasına yol açmaktadır. Örnek olarak granit, kuvars, feldspat ve mika biçimlenmiştir. Bunlar kimyasal ayrışmaya karşı dayanıksız durumdadır.

 Kayaç Döngüsü Örnekleri

Magmatik kayaçlar: granit, riyolit, gabro, bazalt, andezit, peridot, diyorit

Tortul kayaçlar: kum, çakıl taşı, kil taşı, çamur taşı

Başkalaşım kayaçlar: mermer, gnays, elmas, şist