İki dilli ortamda büyüyen çocukların eğitimi

Göç hareketleri bağlamında bakacak olursak özellikle göçmen çocukları açısından normal bir süreç olarak görülen iki ya da çok dillilik günümüzde artık toplumlar için olağan bir durum haline geldi. Çocukların çok dilli becerilerini desteklemek amacıyla aile içinde ve okulda bilinçli ve etkin iki dilli eğitimin önemi yadsınamaz. Fakat bazı eğitimciler arasında ve akademik camia da toplum içinde iki dillilik üzerine birçok ön yargının hâlâ geçerliliğini koruduğu da bir gerçek.

KAVRAMLAR İYİ AYIRT EDİLMELİ
Küreselleşen dünyada farklı etnik kökenlere ve dillere sahip topluluklar her geçen gün daha da iç içe yaşamak durumunda kalıyor. Bu durum da kullandıkları dil veya sahip oldukları dil becerilerine göre ana dili, iki dillilik, çok dillilik gibi farklı kavramları karşımıza çıkarıyor ki bu kavramların iyi ayırt edilmesi gerekiyor.

Cambridge Sözlüğü çift dillilik terimini, ‘İki dili eşit derecede iyi kullanabilme durumu‘ olarak basit bir şekilde tanımlasa da son yıllarda yapılan bilimsel çalışmalara bakıldığında, iki ya da çok dillilik terimlerini ana hatlarıyla çizmenin esasen epeyce zor olduğu görülüyor. 

İki dilliğinin günümüzdeki kullanımı ve işlevini dikkate alarak uygun tanımı bulabilmek için güncel literatüre bakmak son derece önemli. Örneğin Grosjean iki dillilik ve çok dilliliği, ‘Günlük yaşamda iki veya daha fazla dil ve lehçenin kullanımı‘ şeklinde tanımlar. Bu olgunun en önemli iki faktörünün de dil akıcılığı ve dil kullanımı olduğunu belirtir.

YAŞA GÖRE GRUPLANABİLİR
Bölükbaş-Kaya ise iki dillilik türlerini üç grup altında topluyor, her iki dile de eşit derecede iyi hâkim olma durumunu dengeli iki dillilik, bir dile diğerinden çok daha iyi hâkim olma durumunu baskın iki dillilik ve her iki dile de hâkim olamayıp, her ikisinde de aynı anda zorluklar çekme durumunu ise sınırlı iki dillilik olarak tanımlıyor. Çocuklarda yaşa göre çok dillilik türleri ise genel hatlarıyla şu şekilde özetlenebilir: 

• 0 – 2 yaş arası edinilen birden fazla diller: eş zamanlı çok dillilik
• 2 – 4 yaş arası edinilen birden fazla diller: ardıl / erken çok dillilik 
• 4 yaş sonrası edinilen birden fazla diller: ardıl / geç çok dillilik

AİLENİN DURUMU ETKİLİ BİR FAKTÖR
* Çocuğun dil gelişimini ve dil seviyesini genel olarak anlamak için öncelikle çocukla ilgili verilerin derlenmesi gerekir. Yapılan araştırmaların gösterdiği gibi, dil edinimindeki yaş faktörü yabancı dil öğrenmede belirleyici bir rol oynuyor. Çocuğun dil edinimi üzerindeki en önemli faktörlerden biri olan ailenin durumu da bilgi edinilmesini sağlar.

* Ebeveyn yaşı, (yurt dışında ise) kalış süresi ve doğduğu ülke bilgilerini içeren göç biyografisinin yanında eğitim düzeyi, ekonomik ve istihdam durumu ile ilgili bilgiler belirleyici olabilir.

* Çocukların çevreleri aracılığıyla algıladıkları dil ise ‘girdi‘ olarak adlandırılır. Çocuğun evde, okulda ve diğer ortamlarda hangi dillere maruz kaldığı, girdinin miktarı ve kalitesi, dil gelişimini etkiler. Olası bir kod değişimi bir yandan aile üyeleri, arkadaşları ve öğretmenleri ile iletişimi kolaylaştırırken, diğer yandan çocuğun konuştuğu dillere hâkimiyetini farklılaştırabilir. Bu da bir dilin diğerinden daha baskın olması sonucunu doğurabilir.

* 'Girdi' faktörlerinin işlenerek nasıl yeniden üretildiğini ve günlük yaşamda o dilin veya dillerin aktif olarak nasıl kullandığını gösteren değişken 'çıktı'dır. Yani, çocuğun hangi ortamda ve hangi insanlarla hangi dili konuştuğudur. Hedef dilin aktif kullanımı, girdinin ne kadarının alındığını, işlendiğini ve üretildiğini gösterebilir.

MÜZİK VE OYUN ÖĞRENMEYİ KOLAŞTIRIR
* Çocuğun iki ya da çok dilli gelişim sürecinde ebeveynlerin hangi dilin diğerinden daha önemli olduğuna dair tutumları etkili oluyor. Genel olarak, ebeveynlerin çocuğun öğrendiği dillere karşı olumlu tutumları çocuğun o dilleri öğrenmesini kolaylaştırır. Bazı ebeveynler, iki dillilik konusundaki yetersiz ve yanlış bilgilerinden dolayı çocuklarının iki dilli eğitimine karşı olabilirler. Bu konuda en sık karşılaşılan yanılgı ise çocuğun iki dilli yetiştirilmesi nedeniyle dilsel ve bilişsel gelişiminde akranlarının gerisinde kalacağı düşüncesi. 

* Doğal ve sorunsuz bir dil edinim sürecinde çocuğun zihinsel, motor ve duygusal gelişimine ilave olarak ebeveyn ile çocuk arasındaki yoğun iletişim son derece etkili. Zira dil öğrenme süreci, ebeveynlerin yoğun ilgisini ve çocukla birlikte kaliteli vakit geçirmesini gerektirir. 

* Çocukların iki dilli büyümeleri için özellikle ebeveynlerin ve eğitimcilerin desteğine ihtiyaçları vardır. İki dilli çocukların birbiriyle bağlantılı iki zihinsel sözlüğü bulunur. Ebeveynlerin görevi, her iki sözlüğü de çocuğun ihtiyaçlarına göre geliştirmek. Örneğin, resimli kitaplar çocuğa dili tanıtmak için ideal bir araç olması yanında kelime dağarcığını genişletmeye ve zenginleştirmeye de yardımcı olur. Ebeveynler çocuklarının dil edinimini müzik yoluyla da teşvik edilebilir. Bir şarkının melodisi ve ritmiyle çocuklar dilin konuşma ritmini ve vurgusunu öğrenebilirler. Bunlara ek olarak oyunlar da aynı derecede dil gelişimine destek sağlayabilir. Oyun oynamak çocuklar için eğlencelidir ve motive edici etkisi onların dil öğrenmesini daha kolay ve etkili hâle getirebilir.

OKUL ÖNCESİNDEN İTİBAREN DESTEKLENMELİ
Bilimsel çalışmalar çok dilliliğin günümüz toplumu için büyük bir kaynak ve zenginlik olduğuna işaret eder. En az üç dil konuşmak, Avrupa Birliği’nin de eğitim hedefleri arasında yer alır. Çocukların okulda ve ailede çok dilliliğinin desteklenmesinin onların gelecek hayat süreçleri için önemli bir temel teşkil ettiği kabul edilir. Ancak bilim, toplum ve politika çevrelerince mütemadiyen dikkat çekilmesine rağmen, bu muhteşem potansiyelin tam olarak her zaman kabul görmediğini ve kullanılmadığını görüyoruz.

Bu sebeple, çocukların iki ya da çok dilli yetişmeleri için aileler ile okul öncesinden itibaren çocukların eğitimini üstlenen eğitim kurumlarının bilimsel çalışmalardan elde edilen bulguları ve yukarıda bahsedilen faktörleri göz önüne alarak gerekli şartları ve ortamları oluşturması, onların doğal yetilerini teşvik etmek ve geliştirmekte son derece önemli bir destek sağlayacağını belirtmek gerekir.

Kaynakça:

* Bölükbas-Kaya, F., Hancer, F.B., Golynskaia, A. (2019). Bilingualism: Theoretical Discussions on Definitions and Types. International Journal of Languages’ Education and Teaching,7.2., 98-113. 

* Cambridge Dictionary. (2020). bilingualism. Cambridge Dictionary. Cambridge University Press.

*  Grosjean, F. (2013). Bilingualism: A Short Introduction, François Grosjean und Ping Li. The Psycholinguistics of Bilingualism. Blackwell Publishing. 

* Haznedar, B. (2021). İkidillilik ve Çokdillilik. Erken Çocukluk Döneminde Birden Fazla Dil Öğrenimi. Ankara: Anı Yayıncılık.

* Keller, S. (2017). Fördermöglichkeiten mehrsprachiger Kinder mit Erstsprache Türkisch. Justus-Liebig-Universität Gießen.https://www.wusgermany.de/sites/wusgermany.de/files/content/files/keller-examensarbeit.pdf adresinden edinilmiştir. Son erişim: 22.04.2021

* Yıldız, C., Topaj, N., Thomas, R., Gülzow, I. (2017). Die Zukunft der Mehrsprachigkeit im deutschen Bildungssystem: Russisch und Türkisch im Fokus. Frankfurt am Main: Peter Lang.

* Yıldız, C., Arslan, K., Thomas, R. (2023). İki Dillilik ve Dil Edinimi (Almanya’da Türkçe-  Almanca İki Dilli Büyüyen Çocuklar Üzerine Bir İnceleme). Pegem Akademi.

PROF. DR. CEMAL YILDIZ KİMDİR?
1964 yılında Düzce’de doğan Prof. Dr. Cemal Yıldız, ilköğrenimini Düzce’de, orta öğrenimini Bolu ve Almanya’da tamamladı. 1988 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü bitirip 1989 yılında Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Alman Dili Eğitimi Ana Bilim Dalı’nda araştırma görevlisi olarak göreve başladı. Aynı üniversiteden 1992’de yüksek lisans, 1994 yılında doktora derecesini alan Prof. Dr. Yıldız, 1996 yılında yardımcı doçent, 1998 yılında doçent unvanını alıp 2004 yılında profesör oldu. Marmara Üniversitesi ve Yeditepe Üniversitesi’nde lisans ve lisansüstü seviyelerinde Dil Edinimi, Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri, Dilbilim ve Metindilbilim dersleri verdi. 1992-1993 yıllarında Alman DAAD bursu ile Almanya’da Duisburg ve Bochum-Ruhr Üniversitelerinde doktora konusuyla ilgili; 1998, 2001, 2003, 2007 ve 2011 yıllarında kısa sürelerle Almanya’nın Ruhr, Duisburg, Koblenz, Frankfurt, Berlin ve Weingarten Pedagoji Üniversitelerinde dilbilim, yabancı dil ve ana dili öğretimi konularında araştırmalar yapan Prof. Dr. Cemal Yıldız’ın dilbilim, metindilbilim, dil edinimi, yabancı dil ve ana dili öğretimi konularında uluslararası ve ulusal dergilerde yayımlanmış çeşitli makale ve bildirileri bulunmaktadır. 2014 yılında Marmara Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu Müdürü, 2014-2021 yılları arasında T.C. Berlin Büyükelçiliği Eğitim Müşaviri, 2021 yılı Ağustos ayından itibaren Yükseköğretim ve Yurt Dışı Eğitim Genel Müdürü olarak görev yapan Yıldız, 2022 Haziran ayında Türk-Alman Üniversitesi Rektörlüğüne atandı. Almanca ve İngilizce bilen Yıldız, evli ve iki çocuk babasıdır.