Eyalet nedir, ne anlama gelir? Eyalet yönetim şeklinin özellikleri..

Eyalet kelimesi günümüzde sık sık kullanılan ve aynı zamanda da sık sık duyulmakta olan kelimelerden bir tanesidir. Eyalet sisteminin çok sayıda özelliği bulunmaktadır.

 Eyalet Ne Demektir?

 Eyalet sözcüğünün kökeni Arapça olan "wly" kökünden gelmektedir. Yazılı örneğinin bulunmadığı *iyālat إيالة "idare, yönetim" kelimesinden türemiştir. Eyalet kelimesine bakıldığında Osmanlı Devleti'nin taşra yapılı olan örgütlenmesinde, beylerbeyi tarafından yönetilmiş ve en büyük özellikteki yönetsel birimi ifade etmektedir.

 ABD, Avustralya ve Avusturya gibi federal nitelikteki ülkeleri meydana getiren ana yönetim birimlerine Türkçe içerisinde eyalet adı verilmektedir. Kimi federatif olan devlet yapılarında eyaletlerin kendilerine ait olan özerk yönetimleri bulunmaktadır. Bu yönetimlerin başındaysa, devletlerin anayasal olan yapılanmalarına bağlı şekilde halk tarafından seçilmiş başbakanlar, valiler ya da merkezi yönetim tarafından atanmış valiler olabilmektedir.

 Diğer Ülkelerde Eyalet sistemi Nasıl Uygulanmaktadır?

 Eyalet sisteminin uygulanması işlemi ülkelerde farklılık gösterebilmektedir. Örnek ile açıklamak gerekirse Amerika birleşik Devletleri'nin eyaletlerinin valilerinin seçilmesi uygulaması halk tarafından yapılmaktadır. Avustralya eyaletlerinin valileri ise merkezi yönetim tarafından atanmaktadır. Almanya Federal Cumhuriyeti'ne bakıldığında ise eyaletlerinin başbakanları halk tarafından seçim aracılığı ile yönetime getirilmektedir.

 Eyalet sistemi, esas olarak Osmanlı İmparatorluğu'nun ana devlet yapısı şeklinde yüzyıllar boyunca kullanılmıştır. Son yüzyılına bakıldığında ise vilayet sisteminin uygulanmış olduğu görülmektedir. Avrupa tarihinde province ya da vilayet sistemleri kullanılmıştır. Derebey dönemleri içerisinden kalma olan province adı, günümüzde de sık sık kullanılmaktadır. Bunun dışında idari birimlerin adları pek çok ülkede "province" (vilayet) şeklinde geçerken, tümünde aynı idari sisteminden bahsedilemez.

 Eyalet sisteminin Özellikleri Nelerdir?

 Eyalet sistemi içerisinde her eyalet esas olarak bir devlettir. Ancak burada devlet ifadesinden kasıt, federe devlet olmasından dolayı uluslararası kimliği mevcut olmayan bir yapı olarak ortaya çıkmaktadır Her eyaletin kendi mevcut sınırları içerisinde geçerli olan bir anayasası bulunmaktadır. Bahsedilen anayasa uyarınca sahip olunan yapıya göre ise başbakanı bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında Amerika Birleşik Devletleri’nin elli tane adet bulunmaktadır ve elli tane de eyalet anayasası mevcut olmaktadır. Hiçbir eyalet anayasası, bağlı bulunduğu federal anayasadan almış olduğu yetkinin dışına çıkamaz.

 Federal Anayasa ile Eyalet anayasası Çatışırsa Ne olur?

 İki anayasanın arasında veya başka bir deyiş ile federal ve federe anayasanın arasında herhangi bir çatışmanın söz konusu olması durumunda, bu konuda federal anayasanın önemli ilkesi olan ”üstünlük ilkesi ”ne göre üstün olduğu kabul edilmektedir. Federal anayasa bu durumda eyaletin anayasasından üstün olarak kabul edilmektedir. Eyalet sistemi kapsamında her eyalet kendi içinde yer alan hukukunu federal anayasaya herhangi bir aykırılık bulunmaması koşulu ile düzenleyebilmektedir. Buna başta ceza ve idare hukuku bölümleri örnek verilebilmektedir. Örneğin kimi eyaletlerde idam cezası kaldırılmış iken kimilerindeyse bu durum hala uygulanmaktadır.

 Osmanlı Devletinde Eyalet Sistemi Nasıldır?

 Beylerbeylik ya da eyalet , Osmanlı İmparatorluğu'nda yer alan idari yapılanmada en üst düzeyde bulunan birimi ifade etmektedir. Eyalet yöneticileri ise beylerbeyi şeklinde anılmıştır. Osmanlı devlet teşkilatı içerisinde Anadolu Eyaleti; Mısır, Bağdat, Rumeli ve Budin Eyaletleri'nin hemen aşağısında kalmıştır. Sonraları da vezirlerin sayısı artınca bunun gibi eyaletlerin içerisinde vezirler de tayin edilmiştir. Beylerbeyinin, memuriyetine başlamasından önce, beraberinde itimat etmiş olduğu adamlarından bir tanesini vekil olarak daha önceki dönemlerde mahalli memuriyetine göndermekteydi ve bu duruma da mütesellim adı verilmiştir. Beylerbeyi savaş içerisinde görevli olacak olur ise, eyaleti onun adına mütesellim idare etmekteydi.