Bilişsel çelişki kuramı nedir ve özellikleri nelerdir? Bilişsel çelişki kuramı örnekleri
Güncelleme Tarihi:
Bilişsel çelişkinin bir diğer ismi de bilişsel uyumsuzluktur. Bilişsel çelişki kuramı psikoloji kuramları arasında yer almaktadır. Psikoloji tıbbi uzmanlık alanı olarak geçen davranış ve zihni inceleyen bir ruh bilimidir. Bu bilim dalı olayların yanı sıra duygu ve düşüncelere önem vermektedir. Birey ve toplumu yönlendiren davranışların tümünü incelediği için çok geniş kapsamlı bir bilimdir. Psikoloji kuramının sadece bir parçası olan bilişsel çelişki kuramı nedir, özellikleri nelerdir, örnekleri nelerdir tüm detayları ile derledik.
Psikoloji eğitimi almış insanlar kuramlar başlığı altında yer alan bilişsel çelişki kuramını mutlaka bilmektedir. İsminden de anlayacağımız gibi ortada çelişki söz konusudur. Konuyu iyi anlayabilmek için bu çelişkili davranışların ne zaman ortaya çıktığını bilmek gerekir.
Bilişsel Çelişki Kuramı Nedir?
Leon Festinger tarafından bulunan yani ortaya atılan bir psikoloji bilimi kuramına bilişsel uyumsuzluk veya bilişsel çelişki kuramı denmektedir.
Kişiler bilişsel çelişkiyi psikolojik stres olarak deneyimler. Bir birey çelişkili inanç, davranış, söylem, değer ve fikirlere sahipse bilişsel çelişkiyle karşı karşıya kalır.
Bu kuramda eylem ve fikir birbiriyle tutarlı değildir. Bu durumu yaşayan insanların yakınları ise kişiyi tutarsızlıkla suçlar ve değiştirmeye çalışır. Bu durumu tetikleyen ise kişinin inancına ters yeni bilgilerle çatışmasıdır. Bu kuramı yaşayan kişiler iç tutarsızlık yaşamaktadır. Bazı insanlar her bilgiye körü körüne inanarak uyumsuzluktan kaçmak ister. Bilişsel çelişki kuramının özeti bu şekildedir.
Bilişsel Çelişki Kuramının Özellikleri Nelerdir?
Bilişsel çelişki kuramının özelliklerini Leon Festinger belirlemiştir. Ona göre bilişsel çelişki kuramı şöyle özelliklere sahiptir;
Birey kendi davranışını değiştirebilir.
Birey kendi tutumunu değiştirebilir.
Birey kendi tutum ve davranışını destekleyecek yeni bilgiler elde edebilir.
Birey hissetmiş olduğu bu bilişsel çelişkinin yani bilişsel tutarsızlığın önemini azaltabilir.
Bu kuram insanların iç çelişkilerini çözme yöntemine odaklanmıştır.
Çelişkinin sonunda birey psikolojik rahatsızlık hisseder.
Bu yüzden çelişkiyi azaltmak ve kendi içine uyum sağlamak arayışına girer.
Eğer kişinin hissettiği çelişki açık bir şekilde ortadaysa bunu azaltma çabasına girmez. Çelişkiyi ortaya koyan bilgi ve durumlardan kaçar.
Birey böyle bir durumda bazı bahaneler üretir. Bu bahaneler kendine yalan söylemek, taraftar olmak ve sonuç odaklı davranmaya çalışmaktır.
Bilişsel Çelişki Kuramı Örnekleri
Bilişsel çelişki kuramı örneklerine günlük yaşamda da rastlanabilir. İlk olarak siyasi görüş örneğini anlatalım. Bir kişinin inanmış olduğu siyasi bir parti olduğunu düşünelim. Bu siyasi partinin yolsuzluk yaptığını ve ortaya çıktığını düşünelim. İlgili kişi bu durumu duysa da bilse de patisini değiştirmeden aynı görüşü savunacak ve farklı bir görüşe inanmayacaktır.
Bilişsel çelişki kuramı örneği olarak Leon Festinger'ın deneyini anlatalım;
Bilim adamı deneye katılan üniversite öğrencilerine deneyin amacının görev önceden ilginç olarak tanıtıldığında insanların daha iyi başarım gösterip göstermeyeceğini test etmek olduğu bildirdi.
Deney gereği katılımcıdan bir başka öğrenciye yalan söylenmesi istendi. Öğrenciyi görevin ilginç ve zevkli olduğu konusunda ikna etmesi istendi.
Öğrencilere yalan söylemeleri karşılığında 20 dolar diğer yarısına da 1 dolar teklif edilmiştir. Görevin zevkli olduğunu söylemeleri istenen öğrenciler gerçekten de görevin zevkli olduğunu söyledi. Diğer grup ise görevin sıkıcı olduğunu bildirerek kendilerine düşen yalan söyleme olayını gerçekleştirdi.
Yalan söylemek için yeterli ödülü alanlar yalan söylemişti. Fakat söylediklerine inanmamışlardı. Yalan söylemek için yeterli ödülü almayanlar ise söyledikleri yalanın gerçeğe yakın olduğunu kendilerini ikna etmişti.
Bilişsel çelişki kuramı bu tip davranışları anlamaya yardımcı olmaktadır. Bilişsel çelişki kuramı örneklerine spor, siyaset, toplum, dini görüş gibi konularda da rastlanmaktadır. Örneğin bir kişi her gün toplu taşımaya binsin. Bir sabah koltukta otursun ve otobüs kalabalık oldukça da rahatsız olsun. Daha fazla insanın toplu taşıma aracına alınmasını istemesin. Aynı kişi ertesi sabah dolu olan otobüse binmeye çalışır. Kendisi bir önceki gün verdiği tepkinin benzeriyle karşılaşabilir. Böyle bir durumda da savunma gerçekleştirmek için işe yetişmeye çalıştığını her insanın otobüse binmeye hakkı olduğunu söyler.
Örneğin çok pahalı bir bilgisayar aldığımızı düşünelim. Bu bilgisayar sanılanın ve beklenenin aksine iyi bir performans göstermediğinde bunu kabul edemeyiz ve bilgisayarın iyi olan diğer özelliklerini düşünmeye çalışırız. Hatta bilgisayarı almanın mantıklı bir hareket olduğunu kanıtlamaya çalışırız.
Bilişsel çelişki örneklerinden de anlayacağımız gibi bu durum kişiye aslında rahatsızlık verir ve ilgili kişi bu durumu azaltmaya çalışır. Önemli olan ise bilişsel çelişkiyi fark ettiğimizde bu durumu azaltmak yerine kabullenmek çok daha iyi bir strateji olacaktır. Ancak bu şekilde hatalardan ders çıkarılabilir. Kabullenilmeyen hatalar gerekçeleriyle bahaneleriyle doludur.