Reformcu-muhafazakar çekiÅŸmesinin 25 yıllık öyküsü

Halen Meclis'teki en büyük siyasi parti reformcu Ä°slami Ä°ran Katılım Cephesi ile CumhurbaÅŸkanı Muhammed Hatemi'yi iktidara taşıyan 18 partili 23 Mayıs (2 Hordad) Cephesi'nin büyük bölümünün boykot kararı alması nedeniyle, siyasi tarihinin en kritik seçimine giren Ä°ran'da son 25 yıllık geliÅŸmelerin hatırlanması, bugünkü seçimin yerine oturtulması açısından önem taşıyor.Â

MUHALEFET ÅžAHI DEVÄ°RDÄ°

Muhammed Rıza Åžah yönetimine karşı 1960'lı yılların ortasından itibaren yükselmeye baÅŸlayan dini ve dini olmayan muhalefet hareketleri, Ocak 1978'den Åžubat 1979'a kadar süren 1 yıllık hızlı ve kanlı bir süreç sonucunda Åžah'ı devirdi.Â

Åžah'ın 16 Ocak 1979'da Ä°ran'dan kaçması, 1 Åžubat'ta Ayetullah Humeyni'nin sürgünde yaÅŸadığı Fransa'dan Ä°ran'a dönmesinin ardından 11 Åžubat'ta ordunun teslim olmasıyla devrim süreci tamamlandı ve Ä°ran'da 2 bin 500 yıldan eski olan ÅŸahlık dönemi sona erdi.Â

Devrimden sonra 1981 yılının ilk aylarına kadar süren görece özgürlük dönemi, ''devrime büyük-küçük katkıda bulunmuÅŸ her görüşten onlarca siyasi parti ve hareketin rahatça faaliyet gösterdiÄŸi, Ä°ran siyasi yaÅŸamında ne daha önce, ne de daha sonra bir daha görülebilen bir özgürlük ve serbest siyasi faaliyet dönemi'' olarak tarihe geçti.Â

Ancak Halkın Mücahitleri örgütü baÅŸta olmak üzere, birçok solcu ve liberal hareketle başını Ayetullah Humeyni'nin çektiÄŸi Ä°slamcı hareket arasında daha devrimden önce baÅŸlayan iktidar mücadelesi, 1981'in ilk aylarından baÅŸlayarak silahlı çatışmalara dönüştü.Â

Devrimden sonra yapılan ilk cumhurbaÅŸkanlığı seçimini kazanarak Ä°ran Ä°slam Cumhureti'nin ilk cumhurbaÅŸkanı olan Ebulhasan Beni Sadr'ın da Halkın Mücahitleri ile iÅŸbirliÄŸi yaptığı bu mücadele, 1980 eylülünde baÅŸlayan Irak savaşına raÄŸmen tüm hızıyla sürdü.Â

Devrimden sonra, 22 Haziran 1981'de dini liderliÄŸi üstlenen Ayetullah Humeyni, Ä°slamcıların egemenliÄŸindeki 1. meclisin önerisi üzerine Beni Sadr'ı cumhurbaÅŸkanlığı görevinden aldı ve devrimin ilk dönemi bitti.Â

Beni Sadr ve Halkın Mücahitlerinin lideri Mesud Recevi, Ä°ran Hava Kuvvetleri'ne ait bir uçakla Paris'e kaçtı.Â

Elinde bulundurduÄŸu devrim konseyi ve bakanlıklar aracılığıyla ve dini lider Ayetullah Humeyni'nin desteÄŸiyle diÄŸer bütün hareketleri yasadışı ilan eden iktidardaki Ä°slamcı hareket, bundan sonra baÅŸlayan suikastlar ve iç savaÅŸ döneminden bütün muhalefeti tasfiye ederek çıktı.Â

ABD ELÇİLİĞİNİN İŞGALİ

Bu arada, baÅŸlarını Ä°slamcı üniversite öğrencilerinin çektiÄŸi, devrimde aktif rol almış bir grup üniversite öğrencisi, 4 Kasım 1979'da ABD'nin Tahran BüyükelçiliÄŸi'ni basarak, içerideki asker-sivil 50 görevliyi rehin aldı.Â

Kendilerine ''Ä°mamın Yolundaki Öğrenciler'' adını veren eylemcilerin daha sonraki anlatımlarına göre sınırlı bir süre devam etmesi düşünülen bu hareket, Ä°slamcı iktidarın ve Humeyni'nin yönlendirmesiyle 444 gün sürdü.Â

Kimi yorumcuların ''ikinci devrim'' olarak nitelediÄŸi elçilik iÅŸgali, ABD ile iliÅŸkilerin kesilmesi ve iki ülke arasında ondan sonraki dönemde uluslararası planda bir çatışma süreciyle sonuçlandı.Â

Irak'la savaÅŸ sırasında Ä°ran'da iktidardaki Rafsancani hükümetinin ABD'de zamanın BaÅŸkanı Ronald Reagan yönetimiyle gizlice görüşmeler sürdürüp gizlice silah alması gibi, her iki ülkenin de halkından saklanan bazı geçici gizli yakınlaÅŸmalara raÄŸmen, ABD ile Ä°ran arasında elçilik iÅŸgalinin güçlendirdiÄŸi karşılıklı güvensizlik ve düşmanlığı giderme yönündeki bütün çabalar, ÅŸimdiye kadar baÅŸarısızlıkla sonuçlandı.Â

IRAK SAVAÅžI

Irak'ın 22 Eylül 1979'da Ä°ran'a saldırmasıyla baÅŸlayan savaÅŸ ise 8 yıl sürdü. Devrimden yeni çıkan Ä°ran'ın ekonomi ve insan kaynaklarının büyük bölümünü tüketmesinin yanı sıra iç politikada Ä°slamcı yönetime bütün muhalefeti bastırmak için bir bahane de sunan ve 1997 seçimlerinden sonra reformcu basının, belki de Ä°ran hükümeti tarafından bu yüzden bilerek bu kadar uzatıldığını ileri sürdüğü savaÅŸ, 18 Temmuz 1988'de Ä°ran'ın BM Güvenlik Konseyi'nin 598 sayılı ateÅŸkes kararını kabul etmesinin ardından 20 AÄŸustos'ta baÅŸlayan ateÅŸkesle sona erdi.Â

Ä°ran ile Irak arasında bu ateÅŸkes hala devam ediyor, ancak daha sonra müsteÅŸarlık düzeyinde diplomatik iliÅŸki kuran iki ülke arasında hala barış anlaÅŸması imzalanmış deÄŸil.Â

MONTAZERİ'NİN ÇIKIŞI VE BÖLÜNME

Humeyni'nin halefi ve devrimde Ä°slamcı kanadın liderlerinden olan büyük ayetullah Hüseyin Ali Montazeri, devrimin 9. yıldönümüne denk gelen 11 Åžubat 1989'da yaptığı bir konuÅŸmada, hapishanedeki muhaliflerin kitleler halinde idam edilmesi de dahil muhalefete yönelik baskıları, basına uygulanan ağır sansürü, devrime baÄŸlı kiÅŸilerin görevden uzaklaÅŸtırılmasını ve baÅŸka uygulamaları sert dille eleÅŸtirdi ve devrimin bazı alanlarda yenildiÄŸini ve geri çekildiÄŸini ileri sürdü.Â

Ãœlkede ÅŸok etkisi yapan bu açıklamadan sonra Humeyni, Montazeri'yi halefliÄŸinden azletti ve yerine yeni bir halef atamadı. Ä°ktidardan uzaklaÅŸtırılan, resmi dairelerdeki fotoÄŸrafları indirilen, siyaset yapması ve dini dersler vermesi yasaklanan Montazeri, bundan sonraki yaÅŸamının büyük bölümünü evinde göz hapsinde geçirdi ve ancak geçen yıl serbest bırakıldı.Â

Bu arada, din adamları içinde devrimin başından beri var olan anlaÅŸmazlıkların bölünmeyle sonuçlanması üzerine, devrim öncesinden beri faaliyette bulunan Tahran Militan Din Adamları TopluluÄŸu'ndan (Came-ye Ruhaniyet-i Mübariz-CRM) Humeyni'nin de izniyle ayrılan radikal din adamları, 20 Mart 1988'de ÅŸimdiki Meclis BaÅŸkanı Mehdi Kerrubi'nin baÅŸkanlığında Tahran Militan Dinadamları BirliÄŸi'ni (Mecme-yi Ruhaniyun-u Mübariz-MRM) kurdu. CumhurbaÅŸkanı Muhammed Hatemi, bu grubun kurucuları arasında yer aldı ve yürütme kurulu üyeliÄŸini üstlendi.Â

HUMEYNİ'NİN ÖLÜMÜ VE RADİKAL KANADIN TASFİYESİ

4 Haziran 1989'da Humeyni'nin ölümünü üzerine dini liderliÄŸe zamanın cumhurbaÅŸkanı Ali Hamaney getirilirken, uzun dönemdir meclis baÅŸkanlığı yapan Ali Ekber HaÅŸimi Rafsancani de cumhurbaÅŸkanlığına seçildi.Â

Humeyni'nin ölümü ve Rafsancani'nin iktidarı ele geçirmesiyle, artık sadece Ä°slamcıların hayat bulabildiÄŸi Ä°ran siyasetinin radikal Ä°slamcı akımı iktidardan uzaklaÅŸtırıldı.Â

Tahran Militan Din Adamları TopluluÄŸu (Came-ye Ruhaniyet-i Mübariz-CRM) ve etrafındaki örgütlerin oluÅŸturduÄŸu muhafazakar kanadın yeni CumhurbaÅŸkanı Rafsancani ile iÅŸbirliÄŸi içinde radikal kanadı tasfiye hareketi, başından beri muhafazakarların güç odağı olan Anayasayı Koruyucular Konseyi eliyle yürütüldü.Â

Konsey 1992 meclis seçimlerinde, tıpkı bugünkü gibi, aralarında Meclis BaÅŸkanı Mehdi Kerrubi'nin de buluduÄŸu birçok milletvekili de dahil reformcu milletvekili adaylarının neredeyse tamamının adaylığını reddetti. Radikaller, bu ÅŸartlarda girdiÄŸi seçimleri kaybetti ve siyaset sahnesinden tümüyle uzaklaÅŸtırıldı.Â

İç savaş ve Irak'la savaş döneminin ''perde akasındaki güçlü adamı'' olarak öne çıkan Rafsancani'nin cumhurbaşkanlığı dönemi, savaşın yıktığı ekonominin düzeltilmesi çabaları nedeniyle ''onarım'' (sazendegi) dönemi olarak anılır oldu. Rafsancani'nin özellikle 1993'de başlayan 2. cumhurbaşkanlığı döneminde İran dış dünyaya açılmaya başlarken, toplumsal hayatta devrimin başından beri yürürlükte olan kısıtlama ve yasaklarda ise göreli bir azalmayla serbestleşme dönemi başladı.

RADİKALLERİN REFORMCULAR OLARAK GERİ DÖNÜŞÜ

Ä°ktidardan uzak olduÄŸu dönmede görüşlerinde büyük deÄŸiÅŸiklikler geçiren ve ÅŸimdi artık ''reformcular'' olarak anılan aynı grup, 1997 cumhurbaÅŸkanlığı seçimlerini önde gelen üyelerinden Muhammed Hatemi'nin kazanmasıyla siyaset sahnesine muzaffer bir dönüş yaptı.Â

2000 meclis seçimlerinde de büyük bir zafer kazanarak 8 yıl önce kitlesel olarak tasfiye edildiği mecliste yüzde 70'e varan bir çoğunluk kazanan reformcuların başarısı, 2001'de Hatemi'nin ikinci kez cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanmasıyla sürdü.

Ancak tıpkı 1992'de olduğu gibi, muhafazakar Anayasayı KoruyucularKonseyi'nin milletvekili adaylarını kitlesel olarak veto ederek seçimlere girmesini engellemesi nedeniyle, eski radikal, yeni reformcu kanat, yine aynı akıbetle, yani siyaset sahnesinden tümüyle tasfiye olma tehlikesiyle karşı karşıya.

REFORM DÖNEMİ

İran'da 1997 cumhurbaşkanlığı seçimini reformcu partilerin oluşturduğu ''23 Mayıs'' (2 Hordad) koalisyonunun adayı eski Kültür Bakanı Muhammed Hatemi'nin kazanmasıyla ''reform dönemi'' başladı.

Amaçlarını ''devrim sonrası iç savaÅŸ ve Irak'la 8 yıl süren savaşın geciktirdiÄŸi devrimin vaatlerinin yerine getirilmesi'' olarak açıklayan reformcu hareket, programını yönetimde halk oyunun belirleyiciliÄŸi, halkın anayasada var olan özgürlüklerini anayasa çerçevesinde sınırsız kullanması, düşünce ve ifade özgürlüğü, hukukun üstünlüğü, sivil toplum ve atanmış kurullara karşı seçilmiÅŸ kurumlarınüstünlüğü gibi ilkelerle tanımladı.Â

SEÇİMLERDE BÜYÜK, UYGULAMADA KÜÇÜK BAŞARI

Reformcular, 1997'deki cumhurbaÅŸkanlığı seçimlerinin ardından, 26 Åžubat 1999'da devrimden sonra ilk kez yapılan yerel seçimleri, 2000'deyapılan 6. meclis seçimlerini ve 2001'de yapılan 8. cumhurbaÅŸkanlığı seçimlerini de tekrar kazanarak, Ä°ran Ä°slam Cumhuriyeti'nin hiçbir döneminde görülmeyen büyük halk desteÄŸi ve seçim baÅŸarılarının sahibi oldu.Â

Ancak reformcuların ilkelerinden, ''atanmış kurullara karşı seçilmiÅŸ kurumların üstünlüğü'' ilkesinde gizlenen gerilimin ifadesi olarak, reformcu hareketin programını yerine getirmek için mecliste yasalar çıkarma yönündeki bütün faaliyeti, atanmış kurumların başında gelen muhafazakar Anayasayı Koruyucular Konseyi'nin (AKK) vetolarıyla baÅŸarısızlığa uÄŸradı.Â

Ä°fade özgürlüğünün en büyük ifadesi olarak ortaya çıkan yeni reformcu basın, cesur yayın politikasıyla söylenemeyenleri yazdı, sorulamayan soruları sordu ve ülke içindeki demokratikleÅŸmeye büyük katkıda bulundu.Â

Ãœlke içinde ve dışında muhaliflerin devlet kurumları eliyle öldürülmesi, tamamı dini lider Ayetullah Ali Hamaney'in atadığı kiÅŸilerce yönetilen ve ekonominin yüzde 70'ini elinde tutan vakıflarladevlet ÅŸirketlerindeki yolsuzluklar, Irak savaşının niye o kadar uzun sürdüğü, o zamana kadar sorulması düşünülemeyecek, ama reformcu basının cesurca sorguladığı ve yanıtlarını verdiÄŸi sorulardan sadece birkaçıydı.Â

200'den fazla gazete ve dergileri kapatılan reformcular kapanan her gazetenin yerine yenisini açsalar da, onlarca gazetecinin hapsedilmesi, bir o kadar gazeteciye de basında çalışma yasağı getirilmesi nedeniyle, reformcu basın artık çok cılız, kısıtlı ve basılı yayın yerine internet gazeteciliÄŸine yönelmiÅŸ durumda.Â

DIÅž POLÄ°TÄ°KA

Reformcu Ä°ran yönetimi, en büyük baÅŸarısını Muhammed Hatemi'nin uygarlıklar arası diyalog ve gerginlikleri azaltma politikası ile dış iliÅŸkiler alanında kazandı. ABD ile iliÅŸkilerde yeni bir dönem açma giriÅŸimleri büyük oranda sonuçsuz kalsa da Türkiye dahil, komÅŸu ülkeler ve Arap ülkeleri ile AB üyeleri ve diÄŸer Avrupa ülkeleriyle iliÅŸkilerde büyük bir yumuÅŸama ve iliÅŸkilerde iyileÅŸme oldu.Â

BÜYÜK ÖĞRENCİ GÖSTERİLERİ VE SOKAK ÇATIŞMALARI

Reform ve ifade özgürlüğü giriÅŸimlerine karşı ilk günden engellemeye giriÅŸen muhafazakarlar, Hatemi'nin deyimiyle ''her 8 günde bir siyasi kriz çıkararak'' kesintisiz bir karşı saldırı yürüttüler.Â

Reform hareketinin önemli bir parçası olan öğrenci hareketinin bu saldırıları göğüsleme ve protesto çabaları, 1999'da Ä°ran Ä°slam Cumhuriyeti'nin gördüğü en büyük sokak çatışmaları ve fiili siyasi krizle sonuçlandı.Â

Reformcuların en önemli yayın organlarından ''Selam'' gazetesinin kapatılmasını protesto eden Tahran Ãœniversitesi öğrencilerine muhafazakarların kontrolündeki militanların ve polisin 8 Temmuz 1999'da öğrenci yurdunu basarak karşılık vermesiyle baÅŸlayan çatışmalar, ertesi gün Tahran Ãœniversitesi kampusu ile sokaklara taÅŸtı ve 13 Temmuz'a kadar sürdü.Â

Hepsi muhafazakarların kontrolündeki Devrim Muhafızları, onlara baÄŸlı milis gücü Besiç (gönüllüler) ve polislerin yanı sıra aşırı muhafazakar militan gruplar, gösterileri sert bir ÅŸekilde bastırdı, resmi rakamlara göre 1, öğrencilerin iddialarına göre onlarca kiÅŸi öldü, binlerce öğrenci gözaltına alındı.Â

Öğrenci gösterilerinin çıkardığı kriz, reform hareketinin daha mecliste bile çoÄŸunluk saÄŸlamadan yaÅŸadığı en büyük krizdi ve reformcuların kriz sırasındaki korkak ve öğrencileri yalnız bırakan tutumu, sonraki yıllarda öğrenci hareketinin ve halkın giderek reformculardan soÄŸuması ve uzaklaÅŸmasıyla sonuçlandı.Â

KURUMSAL DÃœZEYDE BAÅžARISIZLIK

CumhurbaÅŸkanlığından sonra meclisi ve belediyeleri de ele geçiren reform hareketi, bütün samimiyetine ve çabalarına raÄŸmen, rejimin kurumsal yapısında hiçbir deÄŸiÅŸiklik yapamadı.Â

Muhafazakarların ve dini liderin titizlikle koruduÄŸu AKK'nin  yapısında deÄŸiÅŸiklik yapma konusundaki tek giriÅŸim, konseyin Yargı Erki BaÅŸkanı'nın önerisiyle meclis tarafından seçilen sivil üyelerini deÄŸiÅŸtirmek yönünde oldu.Â

Reformcuların kontrolündeki meclis, 2001 yazında, görev süresi dolan sivil üyelerin yerine Yargı Erki BaÅŸkanı'nın önerdiÄŸi aşırı muhafazakar bazı kiÅŸileri konsey üyeliÄŸine seçmedi, yeni ve ''daha az muhafazakar'' adaylar gösterilmesini istedi.Â

Çıkan tartışmalara müdahale eden AKK, o sırada ikinci kez cumhurbaÅŸkanlığına seçilmiÅŸ olan Muhammed Hatemi'nin mecliste yapılacak yemin törenine katılmayarak, göreve baÅŸlamasını engelleme tehdidinde bulununca, reformcular geri adım attı ve rejimin kurumsal yapısında deÄŸiÅŸiklik yapma yönündeki ilk giriÅŸimleri baÅŸarısızlığa uÄŸradı.Â

Meclisin reformcu basını susturma kampanyasını engellemek için basın kanununda deÄŸiÅŸiklik yapma giriÅŸimini ise bizzat dini lider Ayetullah Hamaney, 6 AÄŸustos 2000'de meclise gönderdiÄŸi mektupla, bu giriÅŸimden vazgeçilmesini emrederek bitirdi.Â

''İKİ REFORM YASASI'' GİRİŞİMİ

Reformcu meclisin ''iki reform yasası'' diye bilinen giriÅŸiminde ise, önce AKK'nin seçimlere katılan adayları denetleme ve reddetme yetkisini almak için seçim kanununda yaptığı deÄŸiÅŸiklik Nisan 1993'te,ardından da anayasada deÄŸiÅŸiklik yaparak cumhurbaÅŸkanının yetkilerini artırma giriÅŸimi 9 Mayıs 2003'te yine AKK tarafından reddedildi.Â