Pandeminin biteceği tarihi hesapladılar! Ama bir şartla...
Güncelleme Tarihi:
Covid-19 neredeyse iki yıldır hayatımızda ve bu süreçte "Ne zaman bitecek bu çile?" demediğimiz bir gün olmadı. ABD'de bilim insanları bilgisayar modellemeleri yoluyla bu sorunun yanıtını buldu. Yeni bir varyant çıkar da planları alt üst etmezse eğer, pandemiyi bitirmeye sayılı günler kaldı. Tabii öngörülere soru işaretiyle yaklaşan uzmanlar da yok değil. İşte tüm taraflarıyla "Bu iş nereye gidiyor?" tartışması...
Omicron varyantı ilk çıktığı günden bu yana hem endişe hem de umut yarattı. Virüsün önceki varyantlarına kıyasla bulaşıcılığının daha fazla olması, aşılarla elde edilen bağışıklığı daha kolay aşabiliyor olması gibi özellikleriyle kısa süre içinde dominant varyant haline gelen Omicron'un enfekte ettiği kişilerin hastalığı daha hafif atlatabiliyor olması ve virüsün akciğerlerdeki uzun vadeli etkilerinin sınırlı olması da "Omicron pandemiyi bitirecek mi?" umudunu doğurdu.
Bilim insanlarına göre bu senaryo kesin değil ama oldukça olası. Hatta bunun için belli tarih öngörüleri bile mevcut.
Söz konusu iyimser senaryo şöyle işliyor: Omicron'un gücü azalmaya başladığı noktada, dünya üzerinde yeterli sayıda insan doğal bağışıklığa kavuşmuş olacak. Buna aşı olanları da eklediğimizde, virüs toplumda oldukça dar bir kesime hapsolacak.
Bu mutlu gün geldiğinde, dünya sürekli krizden çıkıp çok daha idare edilebilir bir noktaya ulaşacak. Bilim insanları ve kamu sağlığı yetkilileri Covid-19'a dair sessiz sedasız kaygılanmaya devam ederken, insanlığın geri kalanı günlük hayatını eskiden olduğu gibi sürdürmeye başlayacak.
Ancak en az bunun kadar geçerli bir de kötümser senaryo var: Yeni ve öngörülemeyen bir mutasyonun ortaya çıkması ve bütün umutları yerle bir etmesi. Bu senaryoda Omicron'un yerini daha fazla hastalığa ve ölüme yol açacak ve pandeminin süresini uzatacak bir varyantın alacağı öngörülüyor.
PANDEMİ BİTSE DE VİRÜS HİÇBİR YERE GİTMİYOR
Yakın gelecekte bu senaryoların hangisinin geçerli olacağını söylemek için henüz erken. Ama neredeyse tüm bilim insanlarının üzerinde uzlaştığı bir nokta var: SARS-CoV-2 virüsü hiçbir yere gitmiyor. Yani gelecek nesillerin hayatında da SARS-CoV-2 uzun bir süre var olacak.
Peki virüs soğuk algınlığı sıradan bir şeye mi dönüşecek? Yoksa influenza yani grip virüsü gibi her yıl aşı tazeleten sürekli pandemi endişesiyle yaşamamızı gerektirecek bir hastalık haline mi gelecek? Belki de bu beklentilerin hiçbirine sığmayacak ve kendi korkutucu yolunu kendi çizecek...
Halihazırda Omicron'un henüz enfekte etmediği milyarlarca insan var. Bu da virüsün çok daha fazla yaramazlık yapabileceği anlamına geliyor. Dünya Sağlık örgütü (DSÖ) verilerine göre, varyant 110 ülkede Delta'ya üstün gelmeyi başardı. Bunun sonucunda birçok ülkede vaka sayısı rekorları kırıldı.
California Üniversitesi'nden evrim biyoloğu Jonathan Eisen "Çok büyük resme baktığımızda işlerin iyiye gittiğine dair umutluyum. Ama detaylara baktığımızda umudun sahadaki gerçeklerle dengelenmesi gerekiyor ve o gerçekler cidden endişe verici" diye konuşuyor.
3 MİLYAR İNSAN OMICRON'LA ENFEKTE OLABİLİR
Washington Üniversitesi bünyesinde bulunan Sağlık Metrikleri ve Değerlendirme Enstitüsü (IMHE) çeşitli bilgisayar modellemeleri ile pandeminin geleceğine dair öngörüler yapan bir kurum. IMHE uzmanları, Omicron'un önümüzdeki 2-3 ay içinde 3 milyar insanı enfekte edebileceğini bunun da dünya nüfusunun üçte birinden fazlasına tekabül ettiğini belirtiyor.
Ancak yukarıda da dediğimiz üzere Omicron hem virüsün orijinal haline hem de Delta'ya kıyasla daha hafif etkiler yaratıyor. Washington Üniversitesi uzmanlarının Güney Afrika, İngiltere, Danimarka ve Norveç'ten topladığı verilere göre, enfekte olanların "yüzde 90'ından fazlası hatta belki de yüzde 95'i" hiç semptom göstermeyecek. Birçoğu virüsü kaptığını bile fark etmeyecek. Ölüm oranları da yine bu ülkelerden edinilen verilere bakılırsa "Delta'ya kıyaslandığında yüzde 90-96 daha düşük" olacak.
Ancak bir anda çok fazla insanın enfekte olması hastanelere ve sağlık sistemlerine ağır yük bindiriyor. Üstelik yaşlılar ve bağışıklık sistemi düzgün çalışmayan kişiler için Omicron hala büyük bir tehdit. ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri'ne (CDC) göre, aşılanmamışların ölüm ihtimali aşılanmışların 13 katı. Tabii bir de hala tam olarak anlayamadığımız "uzun Covid" olgusu var.
Not: Haberin içindeki tüm grafikler Türkiye odaklıdır. Veriler Washington Üniversitesi bünyesinde bulunan Sağlık Metrikleri ve Değerlendirme Enstitüsü'nden alınmıştır.
MUTLU SONUN TARİHİNİ VERDİ: MAYIS 2022
Peki Omicron dalgası geri çekildiğinde ne olacak? İş bu sorunun cevabına geldiğinde bilim insanları ikiye ayrılıyor.
Örneğin IMHE'de görev yapan bir epidemiyoloji uzmanı olan Ali Mokdad, iyimser düşünenlerden. Mokdad, Newsweek'e yaptığı açıklamada, "Omicron'dan sonra yani Mart-Nisan 2022 gibi, bunu arkamızda bırakacağız" diyor ve ekliyor:
"Yeni bir varyant çıkmadığı takdirde, kendimizi çok iyi bir noktada hissedeceğiz. Normale döneceğiz demiyorum çünkü bir daha yeni varyant çıkmayacağına emin olana kadar normale dönemeyeceğiz. Ama çok daha iyi bir konumda olacağız: Hastanelerimiz yük altında ezilmeyecek, sağlık çalışanlarımız biraz soluk alacak, insanlar seyahat etmeye başlayacak, koşullar değişecek."
Eisen ise Mokdad kadar iyimser değil. Omicron'un insanların bağışıklığını yeni varyantların çıkışını önleyecek kadar etkileyeceğine dair sağlam rakamlar olmadığını söyleyen Eisen, "Bunlar veriden ziyade umuda dayalı görüşler" ifadelerini kullanıyor.
GEÇMİŞ VİRÜSLERDEN ÖĞRENDİKLERİMİZ GEÇERLİ OLACAK MI?
SARS-CoV-2'nin zamanla pandemiden endemiye dönüşeceğine dair de geniş bir uzlaşı var. Endemiye dönüşmesi, virüsün hayatımızın arka planına yerleşmesi, ara sıra kendini hatırlatması, belki nadiren pandemi seviyelerine çıkması, belki de ara sıra patlak veren salgınları bastırmak için aşılama yapılması demek.
Ancak genel beklenti, SARS-CoV-2'nin HIV, influenza ya da soğuk algınlığı belirtileri gösteren ama çocuklarda ve yaşlılarda tehlikeli sonuçlar doğuran RSV gibi bir bulaşıcı hastalık olacağı yönünde.
Kaiser Ailesi Vakfı'nın küresel sağlık politikaları direktörü Josh Michaud, "Virüsün kalıcı olacağını büyük bir kesinlikle söyleyebiliriz. Virüs sonsuza kadar bizimle kalabilir ama krizin sonsuza kadar süreceğini düşünmüyorum" diye konuşuyor.
Bu beklentilerin temelinde SARS-CoV-2'ye dair bilinenler değil, tarihteki diğer salgınlara dair bilinenler yatıyor. Bu virüsün henüz esrarı çözülememiş yeni bir hastalık olması senaryoları değiştirebilir. Michigan Üniversitesi Bulaşıcı Hastalıklar Birimi Başhekimi Dr. Preeti Malani, "Şunu hep unutuyoruz: Halen yeni bir koronavirüsle uğraşıyoruz. Daha önce kimse böyle bir şey yaşamadı" ifadelerini kullanıyor.
ÇOK ÖLDÜRÜCÜ OLMAK VİRÜSÜN SONUNU HAZIRLIYOR
Virüslerle ilgili olarak yaygın kabul zamanla etkilerinin azaldığı yönünde. Çünkü zayıflamak virüsün işine geliyor. Bir virüs bünyesinde yaşadığı konağı yataktan kalkamayacak kadar ağır hasta ettiğinde ya da öldürdüğünde, kendi bulaş kapasitesini de sınırlıyor ve sonunu hazırlamış oluyor. Hayatta kalan varyantlar kolay bulaşan ama hastanın yatağa düşmesine ya da ölmesine yol açmayanlar oluyor. Ölümcül varyantlar doğal ayıklanma sonucu zamanla ortadan kaybolurken virüs hafifliyor.
Louisville Üniversitesi'nden biyolog Paul Ewald'a göre, SARS-CoV-2 de bu kalıba uyan virüslerden. Omicron orijinal virüse kıyasla 3 kat daha bulaşıcı ama çok daha az öldürücü. Elbette bunda virüsle ilgili bilgimizin artmasının, tedavilerin daha etkili olmasının da payı büyük ama virüs de çok değişti.
Tabii aşılar sayesinde insanların direnci de arttı. Buna enfekte olup iyileşenleri de eklemek gerek elbette.
Ewald, "Toplumda bağışıklık oranı yüksek olduğunda, ki biz şu an bu noktaya çok yakınız, yeni varyantların etkisi azalmaya başlar. Başlangıçtaki kafa karışıklığına karşın, Delta da Omicron da daha az zararlı virüsler gibi görünüyor. En başından beri beklentimiz de tam olarak buydu" ifadelerini kullanıyor.
DELTA VARYANTI BU MODELE UYMUYORDU
Ama tüm bilim insanları aynı fikirde değil. Örneğin Eisen, bu argümanı doğrulamaya yetecek kadar Covid varyantıyla karşılaşmadığımızı belirtiyor. Eisen'ın vurguladığı bir diğer nokta da Delta'nın Alfa'dan daha zararlı olması ve dominant virüs olarak onun yerini alması.
Eisen, "Virüs daha az öldürücü olmaya doğru evrilmiyor. Omicron diye deli bir varyant çıktı ve aşılı kişilere daha az zarar veriyor, doğru Ama Delta kendisinden önce dominant olanlardan çok daha ağırdı. Dolayısıyla sadece Omicron'a bakıp nasıl bir trendden bahsedilebilir? Bu bilimsel olarak makul değil" diyor.
YA BAŞKA KORONAVİRÜSLERLE BİRLEŞİRSE?
Virüsün daha zararsız bir hal alması için uzun yıllar geçmesi gerekebilir. Diğer yandan endemiye dönüştüğü noktada bile bu salgınların geçmişte kalacağı anlamına da gelmeyebilir. Örneğin influenza ve başka koronavirüsler zaman zaman sahneye çıkıp pandemilere yol açabiliyor.
SARS-CoV-2 bu bağlamda kızamık gibi olmayacak. Yani çocuklukta kazanılan bağışıklık ömür boyu geçerliliğini korumayacak. Onun yerine grip gibi olacak. Yani sık sık evrim geçirecek, bu nedenle yeni varyantlara karşı her yıl tekrar aşılanmamız gerekecek. Bu da her ne kadar mükemmel bir senaryo olmasa da sürdürülebilir olacak.
Ancak SARS-CoV-2'nin geçmiş virüslerle aynı şekilde ilerlemesi de şart değil. İngiltere'de geçen yaz hükümete danışmanlık yapan bir grup ürkütücü bir ihtimali gündeme getirmişti: SARS-CoV-2'nin başka koronavirüslerle kombine olması ve çok daha tehlikeli yeni özellikler kazanması. Bu durumda ortaya çıkacak yeni virüsler daha ağır hastalıklara yol açabilir, aşılardan kaçabilir ve antiviral tedavilere yanıt vermeyebilir. Uzmanlar hazırladıkları raporda bu üç senaryoyu da "gerçekçi olasılıklar" olarak nitelendirmişti.
AŞI NEDEN ÖNEMLİ?
Birçok kişi için aşılama virüs kapmaktan korunmak için alınan bireysel bir önlem. Bu görüş bir bakıma doğru olsa da gözden kaçan bir nokta var: Aşılar virüsün küresel çapta kontrol altında tutulmasını sağlıyor. Dolayısıyla SARS-CoV-2 üzerine olan tartışmalarda aşılama oranlarının göz önünde bulundurulması kaçınılmaz.
Çünkü virüs ne kadar serbest kalırsa, çoğalması, mutasyona uğraması ve daha tehlikeli hale gelmesi de o kadar olası hale geliyor. Bu tehlikeli varyantlar bir kere ortaya çıktıktan sonra bir daha yok olmuyor. Tam da bu nedenle bazı bilim insanları ve kamu sağlığı uzmanlara, kutlamalara başlamak için henüz erken olduğunu düşünüyor.
Örneğin New York Üniversitesi Tıp Okulu'ndan bulaşıcı hastalıklar uzmanı Dr. Celine Gounder, "Şunu biliyoruz: Virüs yayıldıkça çoğalıyor, mutasyona uğruyor ve yeni varyantlar çıkıyor. O nedenle Omicron patlamasının ardından 'endemi' sürecine gireceğimiz ya da bağışıklık kazanıp virüsü soğuk algınlığı gibi geçireceğimiz sonuçlarına varma konusunda dikkatli olmak lazım" yorumunu yapıyor.
İspanyol gribi virüsü H1N1, bugün kış gribi virüsleri arasında kabul ediliyor
BÜTÜN PANDEMİLER BİTER GERİYE ENDEMİLER KALIR
Bütün pandemiler eninde sonunda bitiyor. Örneğin 1918-1920 yılları arasında yaşanan İspanyol gribi, Birinci Dünya Savaşı'yla zaten tükenmiş haldeki dünyada tahminen 50 milyon kişinin ölümüne neden oldu. 1918 yılında aşı yoktu, sosyal mesafe yoktu, tıp biliminde atılan büyük adımlar yoktu. Pandemi iki yıl sürdü, dört ölümcül dalganın ardından kendi kendine sona erdi. Çünkü enfekte edecek insan kalmamıştı.
Ama aynı zamanda virüsün öldürücülüğü de azalmıştı. Belki de bu nedenle "İspanyol gribi" virüsü halen yaşıyor. Bugün H1N1 olarak bilinen bu virüs, günümüzde etkili olan mevsimsel grip türlerinden bir tanesi. Kış gripleri de belki keyifli şeyler değiller ama dünya genelinde hayatın durmasına da yol açmıyorlar.
Washington Üniversitesi'nden Mokdad, "İnsanlar aşılanıyorlar ve hazırlar. Devlet dairelerini kapatmıyoruz, grip vakaları için temaslı takibi yapmıyoruz. Bu bir endemidir. Covid-19 için de umudumuz buna dönüşmesidir" diyor.
Newsweek dergisinde yayımlanan "The Forever Virus: What Science Says About the Future of COVID" başlıklı haberden derlenmiştir.