Aziz Sancar kimyada nasıl destan yazdı

İlk kez bir Türk bilim insanı fen bilimlerinde Nobel Ödülü'ne kavuşuyor. "DNA onarımı" üzerine uzmanlaşan ve “10 milyon dolar verseler, buluşumun başkasının adıyla anılmasını istemem. Çünkü bu keşif her türlü maddi ödülün dışında bana nadiren bulabildiğim bir iç sükuneti vermiştir" diyen Sancar'ın kendi sıralamasına göre en büyük 6 buluşu şöyle:

1) MAXICELL: Türkçe’ye “Büyük Hücre” diye çevirmek mümkün ve sözcüğün mucidi de Sancar... Genetik mühendisliğinde kullanılan temel bir yöntem. Sancar bu yöntemi doktora öğrencisiyken icat etti. Yazdığı bilimsel makaleye başka bilim insanları 1000'in üzerinde atıf yaptı. Sancar bu yöntemi, DNA onarımı yapan enzimleri arıtmak için geliştirdi. Ancak yöntem o kadar işe yarar bir şeydi ki yüzlerce bilim insanı, her türlü proteini incelerken onu kullanmaya başladı. Özellikle klonlanmış genlerin yaptığı proteinleri bulmak için bu yöntem çok yaygın bir biçimde kullanıldı.

2) SANCAR ENZİMİ: "Fotoliyaz enzimi" güneş ışığındakı mor ötesi ışınların DNA’da yaptığı timin dimeri denen tahribatı onarır. Enzimin ilginç bir yönü mor/mavi ışık enerjisini kimyasal enerjiye çevirmesidir. Biyokimyada bilinen binlerce enzimden ışık enerjisini kullanan tek enzimdir. Sancar, kendi doktora hocası Profesör Claud Rupert'in 1950'lerde keşfettiği yöntemi geliştirdi. Maxicell keşfini ve kuantum kimyası gibi yöntemleri kullanarak, fotoliyaz enziminin ışık enerjisini nasıl kimyasal enerjiye çevirdiğini çözdü. Bugün bu enzim Sancar Enzimi diye biliniyor.

3) DNA ONARIM MEKANİZMASI: Önceki keşiflerini de kullanarak Sancar, DNA onarım mekanizmasının nasıl çalıştığını aydınlattı. Bu mekanizmada hasarlı DNA sarmalının zinciri, dimeri kapsayan birkaç yakındaki bazla kesilip atılır. Meydana gelen boşluk sarmalın öteki zinciri kullanılarak DNA polimeraz tarafından doldurulur. Bakterilerle başlayan Sancar, insanda da DNA'nın nasıl onarıldığını aydınlatmış oldu.

“Şimdiye kadar tek Allah’ın bildiği önemli bir şeyi bütün dünyada bu an bir ben biliyorum” diyen Sancar, kendisine hayatta en çok memnuniyet veren keşfin bu olduğunu söylüyor.

4) SANCAR'IN YUNUS EMRE DESTANI: Bütün insan DNA’sı genlerden oluşmuyor. Ayrıca her dokuda sadece genlerin bir kısmı o dokuya özel proteinleri yapıyorlar. Bu nedenlerle dokunun ve hücrenin yaşamı için o dokuda okunup protein yapan genleri her şeyden önce onarmak lazım. Gerçekten de bunun böyle olduğu ve protein yapan DNA’nın, yapmayan DNA kısımlarından daha çabuk onarıldığı 25 yıldan beri biliniyordu. Ancak mekanizması bu uzun sürede esrarengiz bir olay olarak kaldı.

Sancar şöyle devam ediyor: "Asistanlarımdan biri ile transkripsiyonu DNA onarımına bağlayan enzimi arıttık ve bütün mekanizmayı bir tek makalede açık açık izah ettik. Daha ilgi çeken, insan sağlığı bakımından daha önemli olan buluşlarım var. Ama bence bu makalem benim en güzel makalemdir. Biyokimyası güzel, verileri güzel, sunuşu güzel. Türk arkadaşlara bu benim 'Yunus Emre Destanım'dır derim."

5) MOLEKÜLER ARABULUCU: Görüldüğü gibi bilim hayatımın büyük bir kısmını protein-DNA bağlanmasına dayanan konular üzerinde geçirdim. Bu mekanizma aslında moleküler biyolojinin en temel konularından biridir. Proteinler, özel bir DNA dizisini veya özel bir DNA yapısını nasıl tanıyorlar? Sancar, DNA’ya çok sıkı bağlanan bazı proteinlerin test tüpünde DNA’ya bağlanmadıklarını gördü. Ve sonunda, bu proteinlerin DNA’ya arabulucu görevi yapan başka bir protein yardımı ile bağlandığını ve sonra "aradan çıktığını" keşfetti.

6) İKİNCİ NOBEL GETİREBİLECEK KEŞİF: Sancar bugün de kanser gibi hastalıklarda ilaç alımının biyolojik saatle ilgisi üzerine önemli çalışmalarını sürdürüyor. Bu çalışmaların Sancar'a gelecekte Nobel Tıp Ödülü'nü getirebileceği konuşuluyor.

Not: Bu yazı, Cumhuriyet Bilim Teknik (CBT) dergisinde Orhan Bursalı imzasıyla yayınlanan geniş söyleşiden özetlenmiştir.