ABD'den Japonya'ya uçakla giden bir kişi adeta zamanda geri gitmişçesine saatler kazanıyor. Hong Kong borsası kapanırken, Londra borsasında işlemler yeni başlıyor.
Bütün bunların sebebi dünyayı bölen zaman kuşakları. Peki bugün neredeyse birer bilimsel gerçek olarak kabul ettiğimiz bu zaman kuşaklarının 19'uncu yüzyılda birbiri ardına kurulan demiryolu taşımacılık şirketlerinin ortaya attığı bir kavram olduğunu biliyor muydunuz?
BİR GÜNDEN ÖBÜRÜNE NEREDE GEÇİLİYOR?
Her ne kadar böyle olsa da zaman kuşaklarının fiziksel boyutları da var. Dolayısıyla akıllara şu soru geliyor: Dünya üzerinde bir günün sona erdiği, diğer günün başladığı nokta neresi?
Bu sorunun bir uzun bir de kısa cevabı var. Kısa cevap: 'Pazartesi' ile 'Salı'yı ayıran uluslararası tarih çizgisi, Pasifik Okyanusu'ndan 180'inci meridyenin civarından geçiyor.
Uzun cevap ise daha karmaşık. Çünkü tarih çizgisinin tam yerini belirleyen herhangi bir uluslararası sözleşme ya da kural bulunmuyor. Çizginin koordinatları, devletlerin talepleri doğrultusunda değişebiliyor.
Bazı haritalarda çizginin yeri belirtilse de bu bilginin doğruluğu şüpheli. Daha da önemlisi teknik olarak aslında böyle bir çizgi yok.
Kafanız karıştı değil mi? Açıklayalım...
1300'LERDEN BU YANA TARTIŞILIYOR
Aslına bakılırsa günlerin başladığı ve bittiği bir çizgi belirleme fikri 1300'lü yıllardan bu yana tartışılan bir konu. Ancak kuzey ve güney yarımküreyi ayıran Ekvator çizgisinin aksine, doğu ve batı yarımküreleri birbirinden ayıran net bir yer bulunmuyor.
Bu nedenle kartograflar, asırlardır doğu ile batıyı ayıran çizgileri kendileri belirliyor. (Bu çizgilere, Latince 'öğlen' kelimesinden türetilmiş olan meridyen ismini veriyoruz.)
"GEMİ PAZAR GELDİ AMA ÇOKTAN PAZARTESİ OLMUŞTU"
Geçmişte günlerin ne zaman başlayıp bittiğini belirleyen uluslararası bir standart olmadığından uzun deniz yolculuklarında kaptanlar ne kadar zaman kaybettiklerinin ya da kazandıklarının hesabını kendi kendilerine yapmak zorunda kalıyordu.
Örneğin İngiliz kâşif ve korsan Francis Drake'in 16'ncı yüzyılda yaptığı bir yolculuğun notlarında bir geminin pazar günü geldiği belirtiliyor, "ancak aynı yerde ya da ülkede kalanların sırada anlayışına göre çoktan pazartesi olmuştu" deniyordu.
BAŞLANGIÇ MERİDYENİ 1884'TE BELİRLENDİ
1884 yılında 25 ülkeden temsilciler bir araya gerek başlangıç meridyenini belirleme kararı aldı. Nihayetinde Londra'nın dışında bulunan ve kraliyet gözlemevine ev sahipliği yapan Greenwich kasabasından geçen meridyen 0 kabul edildi.
Bu sayede kartograflar, zaman kaydediciler ve tren tarifelerini hazırlayan görevliler için bir uluslararası referans noktası oluşturulmuş oldu. Temsilciler aynı zamanda bir "evrensel gün" belirlemeyi de hedefliyordu.
"HİÇBİR ZAMAN KESİN OLARAK BELİRLENEMEDİ"
Ne var ki Ian R. Bartky'nin 2007'de yayımlanan kitabı 'One Time Fits All'a göre, birçok ülkenin başlangıç meridyenini benimseyip Greenwich'e göre belirlenen zaman kuşaklarını resmileştirmesi yıllar aldı. Dahası evrensel günün Dünya üzerindeki konumu yani uluslararası tarih çizgisi de resmen belirlenemedi.
1921 yılında Birleşik Krallık Donanması'ndan yapılan açıklamada, tarih çizgisinin "herhangi bir iktidar ya da uluslararası anlaşma tarafından hiçbir zaman kesin olarak belirlenmediği" belirtildi.
Hazırladığı haritalara tarih çizgisini ekleyen kartograf Tim Montenyohl da 2018'de kaleme aldığı bir yazıda, "Başlangıç meridyeni adeta kutsal olsa da uluslararası tarih çizgisi bir meridyen değil; hatta epey rastgele" ifadelerini kullanıyordu.
31 ARALIK GÜNÜNÜ HİÇ YAŞAMADILAR
Uluslararası tarih çizgisi kavramı bir uluslararası antlaşmayla desteklenmediğinden, Pasifik'teki ülkeler ve topraklar, kendilerini çizginin hangi yanına atacaklarına karar vermekte özgürler. Hatta bazı ülkelerin siyasi ya da ticari sebeplerle taraf değiştirdiği örnekler bile var.
Örneğin İspanya, 16'ncı yüzyılda kolonileştirdiği Filipinler'e, tarih çizgisinin doğusunu uygun görmüştü. Bu nedenle tarih çizgisi 180'inci meridyende batıya doğru bir sapma yapmak zorunda kaldı. Ancak 1844 yılında Filipinler, 31 Aralık gününün "sanki çoktan yaşanmışçasına takvimlerden koparılacağını" ilan edince çizgi eski haline döndü.
ÇİZGİNİN BİR DOĞUSUNDA BİR BATISINDALAR
Pasifik'te bulunan bazı ada ülkeleri, kendi yerel saat idarelerini kolaylaştırmak ya da Asya-Pasifik bölgesiyle olan ticari ilişkilerini güçlendirmek için tarih çizgisini tek taraflı olarak kaydırma kararı aldı.
1990'lı yıllarda Kiribati, en doğudaki adalarını da yerel saat kapsamına alabilmek için, uluslararası tarih çizgisini 180 derece meridyeninin doğusuna kaydırdı.
Samoa ise 1892 yılında Amerikalı tüccarların talepleri doğrultusunda aynı pazartesi gününü iki kez yaşayarak 180'inci meridyenin bir tarafından öbürüne geçti. Ne var ki 2011 yılına gelindiğinde Samoalılar bu kez bir cuma gününü yaşanmış sayarak yeniden çizginin diğer tarafındaki yerlerine döndü.
Asya Kalkınma Bankası'nda Pasifik adaları üzerine çalışan bir ekonomist olan Emma Veve, The New York Times'a yaptığı açıklamada, Samoa'nın yaptığı değişikliğin ardında Yeni Zelanda ile aynı iş gününe geçme isteğinin yattığını belirtti. Veve, "Yerel medyada çok gürültü oldu ama insanlar hiçbir şey olmamış gibi hayatlarına devam ettiler" diye konuştu.
"KAFANIZ ALLAK BULLAK OLABİLİR"
Hal böyle olunca kartograflar ve muhabirler için uluslararası tarih çizgisinin yerini belirlemek zor olabiliyor.
Kartograflar harita çizerken daha önce çizilmiş haritalardan faydalanıyor. Ancak Montenyohl, uluslararası tarih çizgisini içeren detaylı bir harita hazırlamanın oldukça karmaşık bir süreç olduğunu belirtti.
Bunun sebebi kısmen ülkelerin zaman kuşaklarını değiştirmesi. Öte yandan dijital haritalar, daha önceki dönemde çizilmiş olan haritalardaki kusurları yansıtabiliyor. Dahası ülkelerin deniz sınırlarının kara sınırlarından 200 deniz mili uzakta sonlanması da durumu karmaşıklaştırıyor.
Montenyohl, "Çok derinlere daldığınızda kafanız allak bullak olabilir" dedi.
HARİTALAR DA FARKLI ŞEYLER SÖYLÜYOR
Burada en ilginç örneklerden biri 2020 yılında yaşandı. Gazeteci Johnny Harris, iki farklı kaynakta Güney Pasifik'te bulunan Cook Adaları'nın uluslararası tarih çizgisine göre konumuyla ilgili tutarsızlık olduğunu keşfetti.
Harris, YouTube'da yayımladığı videoda "Google bu adaların 'Salı' tarafında olduğunu söylüyor. Ancak Pasifik Adaları Okyanus İzleme Sistemi'ne (PacIOOS) göre adalar 'Pazartesi' tarafında" ifadelerini kullandı.
Peki bunların hangisi doğru? Bu sorunun yanıtı halen netleşmiş değil.
"TEYİT İÇİN EK KAYNAKLARA İHTİYAÇ VAR"
Cook Adaları hükümet sözcüsü The New York Times'ın sorusunu yanıtlamadı. Google sözcüsü şirketin tarih çizgisi haritalarının 2020 yılından bu yana güncellendiğini belirtti. PacIOOS bünyesinde görev yapan veri sistemleri mühendisi John Maurer ise grubun versiyonunun da altın standart olmadığını vurguladı.
Maurer, "Uluslararası tarih çizgisi konusunda uzman ya da otorite değiliz" derken PacIOOS'un Wikipedia ile aynı versiyonu kullandığını da sözlerine ekledi.
Ne var ki Wikipedia'nın versiyonunda da "teyit için ek kaynaklara ihtiyaç vardır" uyarısı yer alıyor.
The New York Times'ın "The International Date Line Is ‘Pretty Arbitrary.’ Here’s Why." başlıklı haberinden derlenmiştir.