İş gücü piyasasında yetenek yarışı kızışıp, nitelikli elemana ihtiyaç arttıkça şirketler hem yeni yetenekleri çekmek hem de eldeki yetenekleri kaybetmemek için alternatifler arıyor. Alternatiflerin başında da çalışana sunulan yan haklar veya bir başka adıyla da esnek yan haklar geliyor. Dünyada bu konuda uçuk kaçık uygulamalar da var. Mesela çalışana, ücretsiz yemek, yoga kursu, helikopter turu gibi imkânlar tanınmaya çalışılıyor. Yetenekleri elde tutma endişesi dünyada, küçüğünden büyüğüne tüm şirketlerin ve İK’ların en büyük sorunu. Esnek yan haklar konusunda da üst üste araştırma ve anketler yapılıyor. Esnek yan hakların farkı ise çalışanların şirketlerin sunduğu hakları kendi ihtiyaç ve tercihlerine göre şekillendirmeleri.
En basit anlatımıyla, şirketler tarafından çalışanlara iş sözleşmesi kapsamında sunulan ücret, yemek, yol parası, ücretli izin, hafta ve tatil bayramlarının dışında verilen ek faydalar; yan haklar olarak nitelendiriliyor. Yan haklar çok mu önemli? Önemli, çünkü dünyada çalışanlarla yapılan anketlerde, şirket seçiminde ve çalışılan şirkette 5 yıldan fazla kalmanın tek nedeni yan haklar. Düne kadar yan haklar denilince akla ilk sağlık sigortası gelirdi, hatta çoğunluk şirketin sunduğu tek yan hak sağlık sigortasıydı. Şimdi ise çalışanlar için artık sağlık sigortası tek başına yeterli değil. Öyle ki, yemek, spor salonu, oyun odası, kreş bile yan haklar için çalışana yeterli gelmiyor.
İLK SIRADA SAĞLIK SİGORTASI
Peki, çalışanlara hangi yan haklar sunuluyor? Önce dünyadaki uygulamalarına bakalım. Aslında yan hakların sonu yok ama temel olanları sıralarsak; çalışılan şirkete ortaklık, yurtiçi ve yurtdışı mesleki eğitim imkânları, işveren katkılı özel emeklilik planları, çalışanla birlikte aile bireylerine sunulan emeklilik planları, özel sağlık planları, aile sağlık planları, uzaktan sağlık hizmeti, diş bakım faydaları, psikolojik ve ruhsal destek programları, hayat sigortası, tatil imkânı, fazladan ücretli izin, ücretli hastalık izni, kritik hastalıklar sigortası, ücretsiz spor kulübü üyeliği, hibrit çalışma imkânı sunulan yan haklardan sadece belli başlı olanları. Ücretsiz internet, şirket aracı tahsisi, oturulan konutun kirasının ödenmesi gibi ek faydalar ise neredeyse iş sözleşmesinin içinde sayılıyor.
STRATEJİLER GÖZDEN GEÇİRİLİYOR
Dünyada çalışanlarla yapılan yan haklar anketlerinde ise benzer sonuçlar ortaya çıkıyor. Araştırmalara göre, çalışanlara sunulan yan hakların toplam maaş paketinin yaklaşık, yüzde 20 ila 35’ini oluşturuyor. Çalışanların büyük çoğunluğu; sağlık sigortası, ücretli izin, ebeveyn izni, emeklilik fonu, tatillerde daha fazla izin haklarını istiyor. Mesela, Harvard Business’in yaptığı bir ankette çalışanların, başta sağlık sigortası olmak üzere esnek çalışma saatleri, daha fazla ücretli tatil süresi, evden çalışma seçeneklerine de önem verdiğini ortaya koydu. Yakın bir zamanda ABD’de yapılan bir başka anket ise çalışanların şirketlerin sundukları masa tenisi, yoga, ücretsiz yemek gibi imkânlara önem vermediğini, sağlık sigortası ve ücretli izinin önemli olduğunu gösterdi.
Sağlık yardımı her ne kadar yan hakların odağını oluştursa da yine ABD’de yapılan bir araştırmada; bin ve üzeri çalışanı olan işyerlerinde sağlık yardımı sunma yüzdesi yüzde 97’lere çıkarken, 25-99 çalışanı olan işyerlerinde sağlık yardımı sağlama oranının yıllar içinde yüzde 76’lara, 10-24 çalışanı olan işyerlerinde yüzde 51’lere, 10’dan az çalışanı olan işyerlerinde ise yüzde 22’lere düştüğü görülüyor.
Aon’un yeni yayımladığı küresel çapta yapılan Yan Haklar Trendleri Araştırması’nda, yan haklar programlarının uyumluluğu ve rekabetçiliği öne çıkıyor. Küresel yan haklar hızlı bir dönüşüm geçiriyor. Her üç şirketten biri yan haklar stratejisini gözden geçiriyor. Yan hakların yüzde 96’sı risk ve sağlığı içerirken sadece yüzde 74’ü emekliliği içeriyor. Araştırmaya göre şirketler; çeşitlilik, eşitlik, kapsayıcılık ve aidiyet, çevresel, sosyal ve yönetişim (ESG), genel refah ve işin geleceği gibi stratejik konuları desteklemek için yan haklar programlarında küresel asgari standartlar oluşturuyor.
Bugün için küresel asgari yan haklar sunan veya sunmayı planlayan çok uluslu şirketlerin (ankete katılan tüm şirketlerin yüzde 43’ü) neredeyse dörtte üçü, 4 ana alana odaklanıyor; hayat sigortası, çalışan yardım programları, annelik izni ve babalık izni. Köklü kuruluşların yatarak tedavi ve ruh sağlığı yardımları konusunda asgari standartlar getirme olasılığı daha yüksek görülüyor. Çalışmaya göre, küresel çapta bir çalışana yapılan asgari hayat sigortası kapsamı genel olarak çalışanın aldığı yıllık maaşın bir ila iki katı oluyor. Çalışan yardım programlarında ise çalışan başına ortalama 5 seans destek veriliyor. Doğum izni ise ortalama 16-20 hafta, babalık izni 6 hafta ve ebeveynlik izni 12 hafta.
ÇALIŞANLAR NE KADAR MEMNUN?
Metlife’ın 2024 Çalışan Hakları Eğilimleri Araştırması, çalışanların yüzde 93’ünün işyerindeki refahı maaş kadar önemli gördüğünü ortaya koyarken, yüzde 87’si, refahlarına odaklanmayan bir şirketten ayrılmayı düşünüyor. Refahlarını destekleyen şirketlerdeki çalışanların yüzde 85’i rollerinde kalmayı planladıklarını, yüzde 65’i ise refah programları sayesinde üretkenliklerinin arttığını bildiriyor. Çalışanların yüzde 63’ü mevcut fayda paketlerinin stresi azaltmaya yardımcı olduğunu ve yüzde 61’i finansal yükleri hafiflettiğini söylüyor. Rapora göre, işverenlerin sağladıklarına inandıkları bakım ile çalışanların görüşleri arasındaki büyük uçurum bulunuyor. İşverenlerin yüzde 88’i yeterli bakımı sağladıklarına inanırken, çalışanların yalnızca yüzde 60’ı kendilerine bakıldığını hissediyor. Çalışanların kullandıkları avantajlardan en yüksek memnuniyet duydukları alanlar ise; kimlik dolandırıcılığı koruması, engellilik sigortası, hukuk hizmetleri, ücretsiz izin.
TÜRKİYE’DE DURUM NE?
Türkiye’de yan haklar konusunda durum nedir? Ortak noktalar da var, dünyayla ayrışılan noktalar da. Bu konuda son yapılan WTW’nin 2023 Yan Hak Trendleri Araştırmasına göre, işverenlerin yüzde 76’sı yan haklar stratejisinin tüm çalışanların ihtiyaçlarını karşılaması gerektiğine inanıyor. İşverenlerin, işgücünü desteklemek için öncelikleri, yüzde 62 sağlık yan hakları, yüzde 56 kariyer, eğitim ve gelişim, yüzde 41 esnek çalışma düzenlemesi olarak şekilleniyor. Araştırmaya göre, işverenler mevcut yan hak pozisyonlarını iyileştirmek istiyor. Buna göre şirketlerin öncelikleri şöyle sıralanıyor: Yüzde 37 finansal refah, yüzde 30 aile ve bakıcı desteği, yüzde 30 kariyer, eğitim ve gelişim, yüzde 29 ruh sağlığı desteği.
Yine yan haklar konusunda bir başka araştırma da Randstad tarafından yayımlanan 2024 İK Trendleri ve Ücret Raporu. Rapora göre, 2023’te yemekhane/yemek kartı sağlayan kurumlar yüzde 78 iken, 2024’te bu oran yüzde 82’ye yükseliyor. Özel sağlık sigortası yapan kurumlar yüzde 59’dan yüzde 71’e çıkıyor. Şirketler, çalışanlarına cep telefonu, yol ücreti, otopark kullanımı, emeklilik planı gibi farklı finansal haklar da sağlıyor. Yine araştırmaya göre, evden çalışma, hibrit çalışma, eğitim imkânları, psikolojik destek, kâr payı dağıtımı, sağlık ve spor paketleri de şirketlerin çalışanlarına sunduğu yan haklar olarak ortaya çıkıyor.
İK uzmanları, sunulan ve fayda sağlayan yan hakların çalışanların yüzde 65’inde işyerine bağlılığı artırdığını söylüyor. Uzmanlara göre, yüzde 25-30’luk bölümde ise çalışana ne kadar yan hak sunulursa sunulsun, işe olan bağlılık maaşla direkt bağlantılı. Yan hakların aynı zamanda işyerinde verimliliği de artırdığını vurgulayan uzmanlar, çalışanların sadece kendilerinin değil yan haklardan ailelerinin de yararlandırılmasını talep ediyor.
GLOBAL ŞİRKETLER ÇALIŞANA HANGİ YAN HAKLARI SUNUYOR?
İşveren katkılı özel emeklilik veya mesleki emeklilik.
Sağlık sigortası.
Aile için sağlık sigortası.
Kimlik dolandırıcılığı koruması.
Hukuksal koruma, hukuk hizmeti.
Şirkete ortaklık imkânı.
Uzaktan sağlık hizmeti (telemedikal).
Diş bakım faydaları.
Aile diş tedavisi imkânı.
İşveren katkılı hayat sigortası.
Tatil imkânı.
Hizmet yılına göre değişen ücretli izin imkânı.
Ücretli hastalık izni.
Kısa veya uzun süreli engellilik faydaları.
Spor ve yoga paketi.
Ebeveyn izni.
Mesleki eğitim imkânı.
Psikolojik ve ruhsal destek programları.
Kritik hastalıklar sigortası.
Hibrit çalışma imkânı.
Ücretsiz internet.
Şirket aracı tahsisi.
Otopark ücreti.
Oturulan konutun kirasının ödenmesi.
Ücretsiz yemek.
TÜRKİYE’DEKİ ŞİRKETLER ÇALIŞANA HANGİ YAN HAKLARI SUNUYOR?
Sağlık sigortası.
Tatil imkânı.
Hizmet yılına göre değişen ücretli izin imkânı.
Ücretsiz spor paketi.
Mesleki eğitim imkânı.
Psikolojik ve ruhsal destek programları.
Esnek-hibrit çalışma imkânı.
Şirket aracı tahsisi.
Ücretsiz yemek yemek kartı.
Sosyal etkinlikler.
Kreş imkânı.
Online platform üyelikleri.
Ruh sağlığı desteği.
Cep telefonu.
Araç tahsisi.
Otopark ücreti.