Akıl okumada korkutucu bilimsel gelişmeler

Ancak, son on yılda beyin görüntüleme teknolojisinde devrim yaratan gelişmeler sayesinde zihnimizden geçenleri gerçek zamanda okumak artık olası. Bugünlerde PET veya fMRI tarayıcısı olmayan üniversite veya eğitim hastanesi kalmamış durumda.

Bir zamanlar bilim adamları, insanların düşünme sistemleri gibi daha genel konularla ilgilenirken, şimdi bireysel motivasyon, arzu ve önyargılarla ilgili ayrıntıları gün ışığına çıkartmak gibi daha kişisel konular üzerinde yoğunlaşmayı tercih ediyor.

İnsanların hangi seçimleri neden yaptığı, en çok merak edilen konu. Bu konuyla, mal ve hizmet satmak isteyen pazarlamacılardan tutun, siyasilere, sigortacılara kadar çok geniş bir kesim ilgileniyor.

Beyin görüntüleme teknolojisinin geleceği en parlak alanı, yaptığımız seçimlerin nedenlerini anlamaya yönelik araştırmalardır. Ekonomist ve stratejistlerin en büyük merakı bu tür tahminlerde bulunmaktır. Bunlar, karar alma kurallarını belirlemek amacıyla matematiğin oyun kuramı adı verilen stratejik bir alanını yeniden ele alıp düzenlediler.

Ne yazık ki mantıklarından çok duygularıyla hareket eden insanoğlu, matematiksel formüllere göre davranmadığı için bilim adamları büyük düş kırıklığı yaşadı.

Şimdi, oyun kuramını beyin görüntüleme teknolojisi ile birleştiren bilim adamları, insanların niçin her zaman mantıklı kararlar alamadığını, duygu ve sosyal faktörlerin yaptığımız seçimlerin rolünü anlamaya çalışıyorlar.

Hálihazırda tek bir nöronun faaliyet şekline bakarak bir maymunun seçimini hangi seçeneklerden yana kullanacağını tahmin etmek olası.

Bundan sonra sıra bize mi gelecek?

Sizin dışınızdaki insanlar bu teknolojilerden yararlanarak ne istediğinizi belirlerlerse, isteklerinizi manipüle edebilirler mi?

Reklam ajansları ve pazarlamacılar onlarca yıldır bunu yapmaya çalışıyorlar, ancak kullandıkları yöntemler tam bilimsel değil.

Şimdi, nöro-pazarlama adı verilen ve yeni gelişmekte olan bilim dalı sayesinde, mal ve hizmetlerin satışı ileri teknoloji içeren yöntemlerle yapılacak.

Dehşet sonuçlar olabilir

Beyin görüntüleme teknolojisinin insanlar üzerinde denenmesine herkes sıcak bakmıyor. Tüketici grupları, çokuluslu şirketlerin beyinlerimizin içine girerek ‘tüket düğmesini’ tetikleme olasılığı karşısında dehşete düştüklerini belirtiyor.

Ancak bilim adamları elde ettikleri bulguların bu kadar doğrudan müdahalelere yol açacak kadar somut olmadığını, yalnızca satış işlemlerini daha etik bir tabana oturtacağını ileri sürüyor.

Eğer bütün bu gelişmeleri özgür iradenize ve özel yaşamınıza bir müdahale olarak algılıyorsanız, daha başınıza gelecekleri bilmiyorsunuz demektir.

Beyin görüntüleme teknolojisi sizin en gizli düşüncelerinizi de ortaya dökebilir.

Şimdiden ırkçı önyargılar, kandırma, kişilik ve cinsel fanteziler gibi konularda yoğun çalışmalar yapılıyor.

Bilim adamlarının aldığı önlemlere karşın, bu teknolojinin günlük yaşantımıza girmesinin an meselesi olduğu ileri sürülüyor.

Etik açıdan bir mayın tarlasına benzetilen bu teknoloji, pek çok sorunu da beraberinde getiriyor.

İnsanların beyinlerinin zorla tarandığı bir dönem gelecek mi?

Sonuçlar sigorta primlerinin yükselmesine yol açacak mı?

Bu teknoloji insanların mesleki geleceklerini nasıl etkileyecek?

Mahkemelerde verilen cezaları nasıl etkileyecek?

Kısaca, beyin tarama teknolojisinin geleceği nasıl olursa olsun, olası sonuçları hakkında şimdiden düşünmemiz gerekiyor.

‘Akıl okuma’ya doğru büyük adımlar

‘OYUN KURAMI’ VE NÜKLEER SAVAŞ: 1950’li yıllarda Soğuk Savaş’ın tüm hızıyla devam ettiği yıllarda RAND Corporation adı verilen strateji üreten think-tank kuruluşu, nükleer silah kullanımı konusunda Başkan Truman’ı uyardı.

Kuruluş, Sovyetlerin nükleer silahlara sahip olduğunu, kendilerinde de aynı silahların bulunduğunu, böylece Sovyetler ABD’ye saldırmadan, ABD’nin Sovyetlere saldırmasının daha doğru olacağını söyledi.

Bu, oyun kuramına göre, en mantıklı hareket tarzıydı. Düğmeye basmama yönünde alınacak ortak karar iki tarafa da avantaj sağlamakla birlikte, işbirliği bazı riskleri de beraberinde getirecekti.

Çünkü karşı taraf ilk adımı attığı takdirde her şeyi yitirme riski çok yüksekti. RAND’a göre bu durumda ilk adımı atmak ve sonuçları beklemek en doğru stratejiydi.

Tarihi kayıtlara göre Truman’ın tercihi farklı oldu. Ayrıca Sovyetlerin de nükleer silahlarını kontrol altında tutmayı tercih ettiği görüldü.

Bu durumda RAND’da çalışan matematikçiler nasıl bu kadar yanılabildiler?

Mantıklı bir durum analizine göre RAND’ın hatası, karar alma sürecinde belirleyici faktörün bilim olduğu yönündeki inançlarıydı.

Teksas, Houston’daki Baylor College, Tıp Fakültesi’nden Read Montague, karar verme sürecinin bir bilim olarak insanlara yol göstereceğine inanıyor.

Montague’ye göre Truman’ın danışmanlarının hatası, en iyi kararların mantıklı olacağı yönündeki yanlış inançlarıydı.

Beynin nasıl çalıştığını inceleyen Montague ve diğer bilim adamları, aldığımız kararların duygular, sosyal faktörler ve belirsizlik gibi karmaşık faktörlerden nasıl etkilendiğini ortaya çıkarttı.

Ayrıca nihai kararımızı vermeden önce alternatif seçeneklerin artı ve eksilerini nasıl değerlendirdiğimiz de bu taramalar sonucu belirginleşti.

Seçenekler ve yaşam

Karar verme konusunda bilimsel yaklaşımı benimsemek sanıldığı kadar kolay değil.

Yaşantımızın önemli bir kısmı yaptığımız seçeneklerle biçimleniyor.

Her gün sayısız seçim yapıyoruz.

Sözgelimi hangi kitabı okuyacağımız, kiminle flört edeceğimiz, paramızı nasıl değerlendireceğimiz ve maaşımıza ne zaman zam isteyeceğimiz gibi kararlar, bugünü olduğu kadar geleceğimizi de etkiliyor.

Ekonomistler ve stratejistler beynimizin içinde neler olup bittiğini anlamaya can atıyor. Ayrıca bizler de bu şekilde istediklerimizi niçin istediğimizi anlayabiliriz

Hatta, son elde edilen bulgulara göre, depresyon, demans ve bağımlılık gibi karar alma sürecinin doğru işlemediği psikolojik durumlarda, bu yeni tarama yöntemlerinden tedavi amacıyla yararlanılabilecek.

Oyun kuramı, matematiksel bağlamda karar verme sürecini anlamak için atılan somut bir adım olarak değerlendirilebilir.

Bu kuramın mimarı olan matematikçi John von Neumann, 1950’li yıllarda RAND Corporation’da oldukça etkiliydi.

Öyle ki insanların mantıkları doğrultusunda hareket ettiklerine inandığı için kendi ülkesini korumak için önceden davranma kararının Ğnükleer silahları Sovyetlerden önce tetikleme- en ateşli savunucularından biri olup çıktı.

Ancak bu tarihten sonra yapılan bilimsel çalışmalar, insanların gerçek yaşamda matematiksel modellerin öngördüğü şekilde davranmadıklarını ortaya koyuyordu.

‘Tutuklunun çelişkisi’ adı verilen bir oyunda ĞTruman’ın karşı karşıya kaldığı çelişki- matematik şöyle söyler:

Mantıklarıyla hareket eden iki oyuncu, oyundan çekildikleri takdirde daha fazla kazanacaklarsa, ödülü kazanmak için işbirliği yapmazlar.

Bu oyunun psikoloji ve ekonomi gibi alanlarda çeşitli kereler tekrarlanması sonucunda Von Neumann’ın hatalı olduğu anlaşıldı, çünkü insanlar mantıklarıyla hareket etmiyorlardı. Yarım yüzyıl sonra bunun niçin böyle olduğunu beyin tarama teknolojileri yardımıyla anlıyoruz.

Değerlendirme merkezi

İki yıl önce Atlanta’daki Emory Üniversitesi’nden Gregory Berns, fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) teknolojisinden yararlanarak, aynı hasma karşı, ‘Tutuklunun çelişkisi’ adı verilen oyunu çeşitli kereler oynayan 36 kadının beyinlerini taradı. Berns’in denekleri işbirliği yaptığı zaman orbitofrontal korteks ve striatum (çizgili cisim) denilen beyin merkezleri faal duruma geçiyordu. Bu bölgeler ödül işleme ve tekrarlama yoluyla öğrenme süreçleriyle ilgilidir.

Dahası, deneklerle daha sonra yapılan söyleşilerde, oyunu terk etmek gibi bir stratejinin, daha avantajlı olmakla birlikte, insanı mutsuz eden bir davranış şekli olduğu için tercih edilmediğini belirttiler.

Sonuçta spesifik bir davranışın artı ve eksilerini değerlendirdiğimiz zaman yalnızca maddi kazançları göz önünde bulundurmayız. Duygusal ve sosyal içerikli olanlar da önemlidir.

‘İşbirliği yapmak maddi açıdan daha riskli olabilir, çünkü sonunda hiçbir şey kazanmayabilirsiniz’ diye konuşan Berns, ‘Ancak oyunu terk etmek sosyal risk içerir. Bu davranış insanları arkadan vurmak şeklinde algılanabilir’ diyor.

Hepimiz nihai sonuca ulaşmak için çeşitli unsurlara farklı değerler biçeriz. Berns’e göre burada şu çelişki söz konusudur: ‘Daha fazla para mı, yoksa daha iyi bir insan olarak tanınmak mı? Ancak bu ikilem bizim gözümüzü korkutmuyor. Yüzeysel olarak, problem elma ve armutları karşılaştırmaya benzese de, beyin ortak bir birim altında bütün artı ve eksileri değerlendirir. Beyinde bu ortak birimin hesaplandığı noktayı tespit edebilirsek, insanların aldığı kararlarla ilgili tahminlerde bulunmaya yarayacak anahtarı ele geçirmiş oluruz.’

Berns’in fMRI taramaları bu amaca yönelik iyi bir başlangıç noktası oluşturdu. Bu taramalara göre orbitofrontal-striatal devrelerde ne kadar çok faaliyet varsa, deneklerin işbirliği yapmaya o kadar yatkın oldukları ve bu devrelerin karar alma sürecinde çok önemli bir rol oynadıkları

görülüyordu. Bu merkezlerin amigdal gibi duyguların işlemden geçtiği bölgelerle sıkı sıkıya bağlantısı vardı.

İnsanda süreç karmaşık

2002 yılında Montague ve Berns sistematik olarak orbitofrontal-striatal devrelerin spesifik durumlara nasıl tepki verdiğini sistematik olarak araştırmaya karar verdi.

Bunun için, o tarihe kadar beyin tarama ve davranışsal çalışmalardan elde edilen verileri bir araya getirdiler.

Denek olarak maymunların kullanıldığı deneylerde, tüm bulguların arasında belirgin bir düzen olup olmadığını araştırmaya başladılar.

İkilinin bu öncü çalışması, New York Üniversitesi’nden Paul Glimcher’in araştırmalarına ışık tuttu. Glimcher, yalnızca oyun kuramının öngördüğü mantıksal davranışlar çerçevesinde, maymunların alacağı kararları tahmin etmenin mümkün olamayacağını kanıtladı.

Maymunlarla karşılaştırıldığında insanların karar alma sürecinde daha karmaşık bir yapının söz konusu olduğuna dikkat çeken Berns, orbitofrontal-striatal ağ üzerindeki faaliyetlere bakarak, bazı insanların uzun vadede elde edecekleri yararlar için kısa vadedeki yararları niçin feda ettiklerini anlayabileceklerini umuyor.

Toplumsal ölçüm

Birkaç yıl önce bilim adamları karar vermenin toplumsal yönünü araştırmak için çok sayıda insanın beynini aynı anda taramak gerektiğine karar verdiler.

Bunun için hiper tarama adı verilen bir teknik geliştirdiler. Bu teknikte insanların beyinlerinin görüntülerini çeken fMRI cihazları internet üzerinden birbirine bağlanıyor ve bunların tepkilerini gerçek zamanda birbiri ile karşılaştırmak mümkün oluyordu.

Bu çalışmanın önemi, insanların tür olarak başarısının, çevremizdeki insanlardan neyin iyi neyin kötü olduğunu öğrenme yeteneğine bağlı olduğunun bilimsel olarak kanıtlamasıydı.

Bu taklit etme yeteneği, borsadaki dalgalanmalara yol açan toplu alım ve satımların altındaki gerekçeyi açıklayabiliyor.

Bilim adamları bir gün insanların aldıkları kararların altında yatan nörobiyolojik modeli ortaya çıkartabilirlerse, bunun doğuracağı sonuçlar hayal gücünün sınırlarını zorlayabilecek kadar uçuk olabilir.

Sözgelimi işvereniniz sizin ne istediğinizi ve niçin istediğinizi bilirse, basit bir MRI ile sizi tatmin edecek minimum ücreti tespit edebilir.

Düşünceyi okumak

Ancak bu teknolojinin olumlu kullanım alanları da olabilir. Sözgelimi işveren size en uygun işi tespit etmek için MRI ile spesifik motivasyonlarınızı ortaya çıkartabilir.

New Scientist isimli bilim dergisinin 31 Temmuz 2004 tarihli sayısından aldığımız bu yazıya gore, ekonomistler ve politikacılar insanların alacağı kararlarla ilgili tahminlerde bulunmaya can atıyorlar.

Politikacıların pek çoğu insanları neyin yönlendirdiği konusunda daha derin bilgilere sahip olurlarsa, seçmenleri manipüle etme şansına da kavuşabilirler.

Ayrıca borsalardaki dalgalanmalar bugünkü kadar inişli/çıkışlı olmayabilir.

Hatta RAND Corporation ABD başkanlarına, Truman’a verdiklerinden daha gerçekçi öneriler sunabilirler. Başkanların bu önerileri ne kadar ciddiye alacağı ise ayrı bir konu.

1- Orbifrontal

Kortek

Alın lobunun bir bölümünde yer alan bu bölge, Amigdala ile birleşir. Bu da bu kısmın karar almanın bilişsel ve duygusal alanlarında önemli bir rol oynadığını gösterir.

2- Medyal

Prefrontal

Korteks

Bir kişi birisini veya bir şeyi başka bir şeyle özdeleştirdiği zaman faal duruma geçer.

3- Striatum

Beynin orta kısmında yer alan bu bölüm, ödül alma ile ilgili duyguları düzenler.

4- Putamen

Bu Striatum’un bir parçası. İnsanlar sevdikleri bir şeye taktıkları veya sevdikleri bir kişiyi gördükleri zaman faaliyete geçer.

5- Limbik

Sistem

Duyguları işleyen merkez.

6- Amigdala

Başta korku olmak üzere duygularla ilgili bölüm.