Ergenlik gelişimi ve erken ergenlik

ERGENLİK NEDİR,  NORMAL ERGENLİK GELİŞİMİ NASILDIR?

Ergenlik dönemi fiziksel ve hormonal olarak çocukluktan yetişkinliğe geçiş sürecidir. Ergenlikte hormonal değişim ile birlikte sekonder cinsel özelliklerin belirginleşmesi, vücut yağ dağılımın değişimi, boy uzamasında sıçrama ile yetişkin boya ulaşma, erkek ve kızlarda fertilite kazanımı olur.  Ergenlik başlangıcı değişik ırklarda farklılık göstermekle birlikte, günümüzde de kullanılan yaş sınırları kızlarda en erken 8, ortalama 10-11 yaş, en geç 13; erkeklerde en erken 9, ortalama 11-12 yaş, en geç 14 yaştır. Aslında ergenliğin başlaması çocuğun takvim yaşından çok kemik yaşı ile belirlenmekte ve kemik yaşı kızlarda 10, erkeklerde 11 yaşa ulaştığında ergenlik değişiklikleri oluşmaya başlamaktadır.

Kızlarda ergenlik gelişimi ilk olarak meme tomurcuklanması(gelişimi) ile başlar.  Genellikle bir yere çarpınca ya da üstüne yatınca ağrı olması ile fark edilir.   Az sayıda olguda genital ve/veya koltukaltında tüylenme ile başlayıp, meme gelişimi ardından gelebilir. Erkekler çocuklarda ise ilk bulgu testislerin (yumurtalıklar) büyümesidir, tüylenme, seste kalınlaşma ile devam eder.  Her iki cinste kıllanma, büyümenin hızlanması, ciltte yağlanma, sivilcelenme, ter kokusunu değişmesi gibi belirtiler ergenlik sürecinin başladığını gösterir.  Testisler esas olarak testosteron salgılar ve yumurtalıklar östrojen salgılar. Bu hormonların üretimi, cinsel olgunluğa ulaşılıncaya kadar kademeli olarak artar. Ülkemizde kızlarda ilk adet görme(menarş) yaşı yaklaşık 12-12,5 yaştır,  erkekler ilk boşalma olan spermarche'yi yaklaşık 13-14 yaşlarında tecrübe ederler. Erkeklerde yüz kılları tipik olarak 14 yaş civarında görülür. 

Kızlarda fiziksel olarak ergenlik gelişimi yaklaşık 4 yıl içinde tamamlanırken, erkeklerde yaklaşık 6 yıl içinde tamamlanır.  Kızlar, genelde 15 ila 17 yaşları arasında ergenlik gelişimini tamamlarken, erkekler genellikle 16 ila 17 yaşları arasında tamamlar. Ergenlikte fiziksel değişiklikler dizisi öngörülebilir olsa da ergenlik döneminin başlangıcı ve hızı çok çeşitlidir. Ergenlik için her kişinin bireysel takvimi farklıdır ve öncelikle "genetik ve etnik özelliklerden" etkilenir. Bununla birlikte beslenme, egzersiz, sosyoekonomik koşullar, vs gibi çevresel faktörler, kişinin genel sağlık durumu ve ruhsal durumu da ergenlik zamanlamasını etkiler.   Ergenlik başlama yaşının yanında “ilerleme hızı yani temposu” da çok önemlidir.  Bu nedenle çocuklarda ergenlik gelişimi başlama ve ilerleme süreci yakından takip edilmelidir.

ERKEN ERGENLİK NEDİR VE BELİRTİLERİ NELERDİR?

Bir çocukta normal yaşından önce ergenlik bulgularının başlamasına "erken ergenlik " denir.  Kız çocuklarında 8 yaş öncesi meme tomurcuklanması (meme gelişimi) olması, genital bölge veya koltukaltında tüylenme; erkek çocuklarda 9 yaş öncesi testis hacminin artması,  genital bölge veya koltukaltında kıllanma, seste kalınlaşma olması erken ergenlik bulgularıdır. Yine her iki cinste büyümenin hızlanması, ciltte yağlanma, sivilcelenme, ter kokusunun ağırlaşması gibi belirtilererken ergenlik bulguları olabilir.  Ek olarak zamanında başlayan bir ergenlik gelişimi çok hızlı ilerleyip(tempolu), çok kısa sürede tamamlanabilir ki bu durumda da müdahale etmek gerekli olabilir.  Bu çocukların mutlaka çocuk endokrinoloji uzmanı tarafından değerlendirilmesi gereklidir.

ERKEN ERGENLİĞİN TESPİTİ

Erken ergenlik kızlarda erkeklerden daha sık görülür.  Erken ergenlik şüphesi ile getirilen bir çocukta öncelikle muayene bulguları önemlidir.  Kızlarda meme gelişiminin değerlendirilip evrelendirilmesi, erkek çocuklarda testis hacminin ölçülmesi, genital değerlendirme, kıllanma durumunun tayini ve ek muayene bulguları önemlidir. Gerekirse kan tetkiki ile hormon düzeyleri değerlendirilir.  El röntgeni çekilip kemik yaşı tayin edilir.  Kız çocuklarında karından ultrason ile yumurtalık ve rahim büyüklüğü tespit edilir. Muayene ve tetkik sonuçlarına göre "uyarı testi" de yapılabilir.  Uzman hekim tarafından değerlendirilerek gerekli görülürse tedavi başlanır. Tıpta hastalık yoktur, hasta vardır.  Yani her hasta tedavi için özel olarak kendi bulgularına ve özelliklerine göre değerlendirilmelidir.  "Gerçek Erken Ergenlik" tanısı konulursa ve uzman gerekli görürse hipofize yönelik magnetik rezonans görüntüleme tetkiki de yapılabilir.    

ERKEN ERGENLİĞİN NEDENLERİ

Beyin tümörü, yumurtalık tümörü ya da böbrek üstü bezi hastalığı gibi hormon salgılayan durumlar erken ergenliğe neden olabilmekle birlikte, erken ergenlik görülen kızların %95-98'inde altta yatan herhangi bir organik patoloji yoktur (idiopatik-sebebi belli değil).  Ancak kızlara göre daha nadir olmakla birlikte erken ergenlik oluşan erkek çocuklarda altta patolojik bir neden olma ihtimali daha yüksektir (%80-85 idiopatik, %15-20 organik patoloji) ve erkek çocukların buna yönelik olarak daha detaylı araştırılması gereklidir. 

Düşük doğum tartılı çocuklarda, ikiz eşlerinde, ılımlı obezitesi olan çocuklarda erken ergenliğe yatkınlık vardır. Dünyada ve ülkemizde son yıllarda özellikle dikkati çeken oranda erken ergenlik problemine rastlanıyor. Gıdalardaki katkı maddelerinin ve diğer çevresel kimyasal maddelerin erken ergenliğin oluşmasında etken oldukları yönünde çalışmalar vardır. Yapılan araştırmalar aldığımız gıdalar içinde bulunan hormon ve katkı maddelerinin bu duruma neden olabileceğini gösteriyor.  Hormon (özellikle östrojen) veya kimyasal maddeler eklenerek yetiştirilen meyve ve sebzeler (çilek, domates, vs), yine hormon eklenerek hızlı büyütülen tavuklar ve hayvansal gıdalar da erken ergenlik artışı açısından suçlanmaktadır.  Diklorobenzen (oda spreyleri, klozet koku önleyici, güve kovucularda..vs) ve Bisphenol A (plastik biberon, plastik oyuncaklar..vs) da bu konuda suçlanan kimyasal maddelerdir.  Normal şartlarda çocukluk döneminde bu hormon uyarı sistemi beyinde, ergenliğe kadar sessiz bir bekleme sürecindeyken bu dış uyarıların artışı ile aktif hale geliyor. Ek olarak izlenen TV programlarının çocuğun yaşına uygunluğu ve internet kullanımı da önemli bir etken.  Fast food tarzı ve yapay endüstri ürünleri ile beslenme alışkanlıkları obeziteye neden olarak vücut yağ oranını arttırmak koşuluyla erken ergenliğe neden olabiliyor.

 ERKEN ERGENLİĞİN NEGATİF ETKİLERİ

Erken ergenlik tedavi edilmediği takdirde çocukta oluşan sorunları " boy kısalığı ve psikososyal sorunlar" olarak özetleyebiliriz. 

Genelde bu çocuklar "çocukken uzun ama erişkinde kısa olan" bireyler olarak tanımlanabilir.  Bu çocuklar başlangıçta iri olmakla birlikte, ergenlik hormonu (özellikle östrojen) kemik olgunlaşmasını hızlandırdığından kemik yaşı hızlı giderek nihai boydan kayıp oluşur. 

Erken ergenliğe giren kızlar yaşları küçük olmakla birlikte hormonal uyarı nedeni ile  bedensel ve ruhsal olarak  genç kız havasındadır, kendini karşı cinse beğendirme, süslenme, çabuk sinirlenme, vs .  gibi ergen davranışları sergiler.  Bu nedenlerle okulda, arkadaş çevresinde ve aile içinde uyum sorunları oluşabilir.  Davranış bozuklukları, stres, içe kapanıklık gibi psikolojik sorunlara yol açabilir.  Bedenen yetişkin görünmekle birlikte ancak aslında çocuk olunması ek olarak cinsel istismar açısından da risk oluşturur.  

ERKEN ERGENLİĞİN TEDAVİSİ 

Tedavide hipofizden hormon salınımını azaltan hormon analogu tedavisi verilmektedir.  28 günde bir aşı şeklinde yapılan bir ilaç kullanılmaktadır.  Tanı doğru ve uzman tarafından tedavi gerekli bulundu ise tedavi konusunda bir çekince olmamalıdır.  Genelde kızlarda 11 yaş, erkeklerde 12 yaşına kadar tedaviye devam edilir.  Tedavi yeterliliği muayene ve tetkiklerle izlenir.  Tedavi sırasında düzenli olarak uzman kontrollerine devam etmek gerekir.  Tedavi kesimi sonrası normal ergenlik süreci yeniden başlamaktadır.  

ERKEN ERGENLİK AÇISINDAN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?

Mümkünse ergenlik süreci başında çocukların uzman tarafından değerlendirilmesi ve gereken durumlarda izlenmesi önemlidir.  Ergenlik olguların çoğunda normal bir süreç olmakla birlikte erken ergenlik olgularının vakit kaybedilmeden saptanması, aşırı panik yapmadan uzmana ulaşılması ve tedavi başlanması önemlidir.  Erken ergenlik tedavisi mümkün bir durumdur. 

Prof. Dr. Nesibe Andıran Çocuklarımız için yapabileceklerimiz; katkı maddeleri içeren hazır gıdalar ve abur-cubur yedirmemek, sebze ve meyveleri mevsiminde yedirmek, obeziteye zemin hazırladığı için hazır ve hızlı yemek (fast-food) alışkanlığı değil ev yemeği yeme alışkanlığı kazandırmak, TV ve internet kullanımını mümkün olduğunca denetlemek,  hekim önerisi olmadan ilaç-losyon vs kullanmamak, zararlı kimyasallar içeren maddeleri mümkün olduğunca çocuğumuzun hayatından uzaklaştırmaya çalışmaktır.   Sağlıklı nesiller yetiştirmek için sağlıklı beslenmeye ek olarak düzenli spor yapma alışkanlığını çocukluk döneminde kazandırmak da önemlidir.