Çocuklarda gelişim geriliği nedir?

Gelişme geriliği, çocukların aynı yaştaki akranlarına göre geri kalması olarak tanımlanabilir. Çocukluk çağında gelişim geriliği çok sık görülmektedir. Okul öncesi çocukların %10-15’i gelişim geriliği yaşamaktadır. Bu gerilik genelde çocukların izlemlerinde aile sağlığı merkezlerinde saptanmaktadır. Bazen rutin kontrollere gidemeyen ailelerde ise ebeveyn ve çevrenin söylemleri ile çocukta şüphe üzerine ailenin muayeneye yönlendirmesiyle çocuklarda gelişim geriliği tanı almaktadır.

Gelişim geriliği değerlendirilmesinde büyüme eğrileri dediğimiz persentil eğrileri kullanılmaktadır. Büyüme eğrileri yanında; işitme ve görmenin değerlendirilmesi, bazı kan testleri, yaşa uygun gelişimsel basamakların uygunluğu ve sistemik muayeneye bakılarak, sonuçlara göre karar verilir. Herşey normalse “çocuk normal büyüme ve gelişimdedir” denir. Anormal veya standartta sapmalar olursa çocuk takibe alınır ve aileye bilgilendirmeler yapılır. Eğer sınırda bir durum var ise 3 aylık takiplerle kontrol altına alınan çocuk izlemde tutulur.

Gelişme geriliği izole bir alanda olduğu gibi birden fazla alanda da gözlenmektedir. Örneğin; sadece dilde gecikme olursa izole gelişim geriliğinden söz edilir. Fakat hem dil hem yürüme hem de yutkunmada sorunları gibi birden fazla alanda gecikme olan olan bir çocukta global (küresel-yaygın)  gelişme geriliği tanımı kullanılır. Gelişim geriliği %10-15 civarında görülürken yaygın gelişim geriliği %1-3 arasına saptanmaktadır.

Sağlam çocuk takiplerini ihmal etmeyin

Bazen gelişim normalken ilerleyen zamanlarda gerileme de görülebildiğinden düzenli uzman takibi çocuklar için çok önemlidir. Otizmli çocuklarda olduğu gibi büyüme gerçekleşirken zamanla gelişim geride kalabilmekte erken tanı konmadığında tedavi daha uzun ve zorlu olabilmektedir. Gelişim geriliği bazen hastalıklara eşlik ettiğinden hastalık tanısının da erken konulması gelişim geriliği saptanan çocuklarda yapılan muayene ve testlerle ortaya çıkabilmektedir. Çocuklarda gelişim geriliği; çocuğun fiziksel, bilişsel, iletişim, sosyal, duygusal veya davranışsal becerilerini etkileyebilir.

Bazı durumlarda gecikme yaşanması her zaman altta bir bozukluk olduğu anlamına gelmez. Bu durumlara normalin varyasyonu da denilmektedir. Örneğin; bazı ailelerde konuşma becerileri geç olabilmektedir. Anne baba veya diğer bir yakınında da aynı şekilde gecikme hikayesi mevcuttur. Bazen de çevresel durumlar bu varyasyonlara sebep olabilmektedir. Anaokuluna giden bir çocuk ilkokula giderken hiç anaokuluna gitmeyen bir çocukla aynı sınıfta aynı gelişim düzeyini göstermeyebilir. Bu durum anaokuluna gitmeyen çocukta patolojik durum olarak değerlendirilmez, gelişimsel varyasyonel bir durum olarak değerlendirilir.

Erkeklerin dil beceri gelişiminin kızlardan daha geç olduğuna dair bilgiler vardır ki bu doğru bir bilgi değildir. Erkeklerin geç konuşması kızlardan geç olur bilgisi doğru değildir. Bazı ailelerde iki dil birlikte konuşulduğundan bazen dilde gelişim geriliği gibi görünmesine rağmen ilerleyen yıllarda bir sorun olmadığı ve normal gelişim gösterdiği bilinmektedir.

Fakat gelişimsel varyasyon olan çocukların takibi önemlidir bazen normali varyasyonu denmesine rağmen gelişim geriliği saptanan veya altta bir hastalık tanısı konana çocuklar da mevcuttur. Bu nedenle mutlaka doktor izlemi oldukça önemlidir.

Ne zaman doktora gitmek gerekir?

Gelişimsel geriliği olan çocukların prognozunu veya nihai sonuçlarını çeşitli faktörler belirler. Bunlar, gecikmenin nedenini (yani beslenme yetersizlikleri gibi tedavi edilebilir bir neden mi), çocuğun geciktiği alanları, gecikmenin ne kadar önemli olduğunu, çocuğun gecikmesinin tanınması ve müdahaleye başladığı yaşı önemlidir. Aynı zamanda ebeveynin izlem ve tedaviye katkısı gelişimin ne yönde devam edeceğini belirler. Bazı çocuklar bakıcı ile muhatap olduğundan bu durumunda gelişimin devamlılığı ve başarısında önemli rol oynadığı bilinmektedir. Gelişimsel gecikmeler geç tespit edilirse, erken müdahale fırsatları kaybedilir ve bu da öğrenme güçlükleri, davranış sorunları ve yaşamın ilerleyen dönemlerinde işlevsel bozukluklar gibi kötü sonuçlara yol açar. Zamanında erken müdahale, bir çocuğun uzun vadeli yörüngesini olumlu yönde değiştirebilir.

Çocuklarda gelişim geriliği nedenleri nelerdir?

Birden çok neden veya hastalık gelişimsel gecikmeye katkıda bulunabilir. Kutu 1'de listelenen nedenler kapsamlı değildir. Ancak yaygın etiyolojilerin çoğunu kapsar. Bunlar genel olarak dört kategoriye ayrılabilir:

1. Doğum öncesi;
2. Perinatal;
3. Doğum sonrası;
4. Ve diğer nedenler.

Gelişim gecikmesini nasıl tanırız?

Birinci basamak sağlık hizmetlerinde gelişimsel gecikmeleri olan çocuklar normalde üç ana kanal aracılığıyla tanımlanır:

1- Rutin gelişimsel gözetim veya tarama sırasında

2- Ebeveyn endişesinin ardından

3- Okul öncesi öğretmenleri veya anaokulu uzmanları gibi üçüncü şahıslar endişelerini dile getirdikten sonra.

Covid-19 sürecinde de çocukların doktor ziyaretleri ve rutin kontrolleri mutlaka yapılmalı, aile tarafından izlem kitapçığı edinilmelidir. Çocukların sağlıklı büyümesi ve gelişimleri açısından boy uzama ve gelişim parametreleri izlemi çocuk gelişim uzmanları tarafından takip edilmelidir.

Erken teşhisin önündeki ortak engeller arasında şüphe olmasına rağmen ailenin duyarsız olması ve ileri araştırmayı reddetmesi gelmektedir. Bazen de birinci basamak yoğunluğun fazla olması nedeniyle yönlendirmenin geç kalınması erken teşhis fırsatını kaçırmaya sebep olmaktadır.

Erken doğmuş çocuklar (takipsiz), kronik tıbbi rahatsızlığı olan çocuklar ve zor koşullarda bulunan çocuklar (Örnek; bakım sisteminde olmak veya bir sağlık sorununa akıl sağlığı sorunları olan bakıcı) özellikle risk oluşturmakta olup, takip altında bulunulmalıdır.

Aile içi stres ve travmaların (boşanma, kavga, bakıcı zorbalığı vs) de göz önünde tutmalı ve gelişim üzerine etki olabileceği unutulmamalıdır.

Özellikle göz teması olmayan, tekrarlı anlamsız hareketleri olan, yürümesi geciken, zor doğum öyküsü olan, cisimlere yakından bakmayı tercih eden yüksek sesle müzik ve televizyon izleme eğiliminde olan çocuklar konusunda aileler uyanık olmalıdır.

Çocuğumuzda gelişim geriliği saptanırsa ne yapmalıyız?

Daha fazla uzman değerlendirmesinin ardından, çocuklar konuşma dili terapisi, fizyoterapi, uğraşı terapisi ve davranışsal müdahale (Örn. psikolog) gibi uygun tedavilere yönlendirilebilir. Aile hekimi ve çocuk hekiminizle çocuğa uygun en yararlı yöntemi belirlemeniz gerekir. Süreci uzun olacağı ve bu sürecin devamlılığının tedaviden sonra da devam ettiğini bilmek gerekir.