Bilim kurgu değil gerçek! Hastaların genleri düzenlenerek iyileştiriliyor… Genom tekniğiyle kalp yetmezliğini yendi
Güncelleme Tarihi:
Son yıllarda giderek artmaya başlayan, gen düzenleme yöntemleri genetik kaynaklı hastalıklar, kanser, şizofreni, Alzheimer, kalp-damar hastalıkları ve nörolojik hastalıkların tedavisinde umut ışığı olmaya başladı. Bu durum kulağa bilim kurgu gibi geliyor ancak düzinelerce insan kardiyovasküler hastalıklar ve diğer durumlar için deneysel bir tedavi olan gen düzenlemesini tercih etti. Wall Street Journal’a konuşan hastalardan biri ise iyileştiğini söyleyerek “Risklere rağmen değer” ifadelerini kullandı. Peki gen düzenleme nedir? Hangi yöntemler kullanılıyor? Prof. Dr. Songül Şerefhanoğlu ile mercek altına aldık.
Gen ya da genom düzenleme, bilim insanlarına bir organizmanın DNA'sını değiştirme imkânı veren bir grup teknoloji… Bu teknolojiler, gen materyalinin gendeki belirli noktalara eklenmesine, uzaklaştırılmasına ya da değiştirilmesine olanak sağlıyor. Son yıllarda birçok laboratuvarda popüler bir alan olmaya başlayan gen düzenleme, bilim dünyasında ‘devrim’ olarak adlandırılıyor.
Pek çok insan son yıllarda kalp-damar hastalıkları ve diğer rahatsızlıklar için gen düzenlemesinden geçti; geçiyor… Onlardan biri de ABD’de yaşayan Akintunde Odunsi. 73 yaşındaki emekli borsacı olan Odunsi, 2021'de sıklıkla nefes darlığı ve yorgunluk sorunu yaşamaya başladı.
BAKMADAN GEÇME!
Bu durumu yakın zamanda kaybettiği kız kardeşinin ölümünden dolayı yaşadığı üzüntüye bağladı. Ancak kardiyoloğu farklı bir neden buldu; kalbinde hatalı biçimlendirilmiş protein yığınlarının birikmesine neden olan ve kalbin kan pompalama yeteneğini zorlayan genetik bir mutasyon!
‘Transtiretin amiloidoz’ olarak adlandırılan bu hastalık, kemik iliğinde üretilen bir proteinin organlarda anormal derecede birikmesi sonucu oluşuyor. Kalp, böbrekler, karaciğer, dalak, sinir sistemi ve sindirim sistemi gibi organların düzgün çalışmamasına neden oluyor. Çoğunlukla da ölümle sonuçlanabiliyor.
Bu teşhisin ardından Odunsi ve ailesi sıkı bir araştırma sonucunda umut verici ama riskli bir seçenek buldu; hastalığı durdurmak için vücudundaki DNA'sını düzenleyecek deneysel bir gen düzenlemesi!
GEN DÜZENLEMESİYLE KALP YETMEZLİĞİ DÜZELDİ
Akintunde Odunsi, eğer tedavi edilmezse hayatını kaybedecekti. Karar vermekte zorlansa da ailesinin de baskıyla tedaviyi kabul etti. Yapılan araştırmalar ve incelemeler sonucunda Odinsi’ye vücudunun içindeki hücrelere ‘invivo’ adı verilen bir gen düzenleme tekniği uygulandı.
Kulağa bilim kurgu senaryosu gibi gelse de Odunsi, gen düzenleme devriminin tartışmalı çalışmalarına katılan düzinelerce insan arasında yer alıyor. ABD'li yetkililer geçen yıl, genleri değiştirmek için Nobel Ödüllü bir araç olan Crispr'i kullanan dünyanın ilk ilacını onayladı.
Bir grup kalıtsal kan bozukluğu olan orak hücre hastalığı için kullanılan ilaç, hücrelerin çıkarılmasını, laboratuvarda düzenlenmesini ve hastanın vücuduna geri yerleştirilmesini içeriyor. Tedavi sonrası haftanın her günü 90 dakikalık yürüyüş yapabilen Odunsi "Şimdi bana her gün bayram. Riske değdi" ifadelerini kullandı
BAKMADAN GEÇME!
Uzun süren tedavinin ardından University College London Amiloidoz Merkezi Başkanı Dr. Julian Gillmore, Wall Street Journal’a yaptığı açıklamada, Odunsi ve diğer hastalarda invivo gen düzenlemesinin başarılı olduğunu açıkladı. Ayrıca Dr. Gillmore, Odunsi’nin kalp yetmezliğinin düzeldiğini ve hastalığının birkaç yıl takip edileceğini de ekledi.
SAĞLIĞI BOZAN ZARARLI PROTEİNİ YÜZDE 90 AZALTTI
Konuyla ilgili görüşlerine başvurduğum Hematoloji Uzmanı Prof. Dr. Songül Şerefhanoğlu ise “Akintunde Odunsi’ye uygulanan invivo düzenleme, vücut dışındaki hücreleri düzenlemekten daha ucuz olabilir ve daha fazla insana uygulanma imkânı tanıyabilir” dedi. Prof. Dr. Şerefhanoğlu, şöyle devam etti:
-- Çünkü hücreleri çıkarmak ve düzenlemek için gerekli laboratuvarlara ve uzmanlara ihtiyaç yok. Vücudun içinde düzenleme yapmak da hastalar için daha kolay. Örneğin orak hücreli anemili hastalar için vücut dışında düzenlenmiş hücreleri almadan önce gerekli olan kemoterapiyi almak zorunda kalmamıştır Odunsi…
-- Sevindirici olan ise amiloidoz hastası olan Odunsi’de bu gen düzenlenmesi sonrası, kalp yetmezliği ve bacaklarda kuvvetsizliğe neden olan aşırı proteinin yüzde 90 oranında azalması… Bu oldukça başarılı bir sonuç.
BAKMADAN GEÇME!
GEN DÜZENLEMEDE HANGİ TEKNİKLER KULLANILIYOR?
Şu ana kadar uygulanan diğer gen düzenleme yöntemlerine de değinen Prof. Dr. Songül Şerefhanoğlu, “ZFN, TALEN ve CRISPR’lar DNA’da hedeflenen bölgeye bağlanabilmeleri sayesinde genomda düzenleme yapmaya imkân veren yeni nesil genom düzenleme teknikleri” dedi.
Prof. Dr. Şerefhanoğlu, şu bilgilerin altını çizdi:
-- Bu tekniklerin kullanımı sayesinde hedef genler mutasyona uğratılarak ya da genomdan kesilerek susturulabiliyor. Ayrıca genlerde istenilen nükleotitlerin (hücrede bilgi taşıyan makromoleküller) değiştirilmesi de mümkün olabiliyor. Yapılan genom düzenlemeleri hâlihazırda kullanılan metotlara kıyasla daha hızlı, daha kolay, etkin ve ucuz.
-- Yeni nesil genom düzenleme tekniklerinin bağlanma ve kesim etkinliklerinin artırılması mevcut çalışmaları bir adım daha ileriye taşıyarak daha verimli, kaliteli ve çevresel faktörlere karşı toleranslı çeşitlerin geliştirilmesine de imkân tanıyacaktır.
BAKMADAN GEÇME!
“Daha popüler olan CRISPR ile kıyaslandığında, ZFN ve TALEN’leri dizayn etmek ve hazırlamak hem zor hem zaman alıcı” diyen Prof. Dr. Şerefhanoğlu, “Maliyetlerine bakıldığında ZFN ve TALEN sistemleri CRISPR sistemine göre daha pahalı. Organizmanın genomunda CRISPR sistemiyle daha ilk jenerasyonda, herhangi bir değişikliğe uğramadan sonraki jenerasyonlara aktarılabilen biallelik (hem anneden hem de babadan aktarılan otozomal kromozomlar) sağlanabilir, heterozigot ve homozigot mutasyonlar oluşturulabilir” ifadelerini kullandı.